جوزجانی

جوزْجانی، ابوسلیمان موسی بن سلیمان (د پس از 200ق / 816 م)، فقیه رأی‌گرای حنفی سدۀ 2ق / 8 م در بغداد. نسب او به جوزجان یا جوزجانان، شهری در خراسان کنار بلخ باز می‌گردد (سمعانی، 2 / 116).
جوزجانی نزد محمد بن حسن شیبانی، یکی از شاگردان ابوحنیفه فقه آموخت (نک‍ : ابن عدی، 3 / 208؛ خطیب، 5 / 265، 13 / 38؛ ذهبی، 10 / 194؛ ابن قطلوبغا، 74؛ لکهنوی، 216). وی که از شاگرد دیگر ابوحنیفه یعنی ابو یوسف هم بهره برد، عالمانی چون عبدالله بن مبارک و عَمرو بن جُمیع را نیز علم آموخت (نک‍ : نحاس، 5 / 40؛ خطیب، همانجا؛ سمعانی، 3 / 483؛ ذهبی، همانجا). در فهرست اسامی کسانی که جوزجانی از آنها روایت کرده است، نام افرادی چون محمد بن اسحاق (نک‍ : طبرانی، 2 / 227) و قاسم بن مَعَن قیسی (نک‍ : ابن عدی، همانجا) نیز به چشم می‌خورد، گفتنی است که برخی از احادیث منقول از ابوسلیمان به عنوان حدیث غریب یا منفرد شناخته شده است (نک‍ : ابن عساکر، 9 / 172؛ ابن‌کثیر، 4 / 34).
از عالمانی که فقه را از جوزجانی اخذ کرده‌اند، قاضی ابوالعباس احمد بن محمد بِرتی (د 280ق / 893 م) (خطیب، 5 / 265)، علی بن شهریار استرابادی (سهمی، 533) و ابوذر بن ابی رجا محمد بن احمد قاضی جوزجانی (د 285ق / 898 م) (سمعانی، 2 / 117) را می‌توان یاد کرد. برخی از راویان حدیث وی اینان‌اند: عبدالله بن حسن هاشمی (برای حدیثی منقول از امام حسین (ع)، نک‍ : خطیب، 13 / 38) و بشر بن موسى اسدی (همانجا)، ابوعامر عمرو بن تمیم (ابن‌عساکر، 9 / 171؛ ابن حجر، الاصابة ... ، 1 / 347)، احمد بن محمد صیرفی (ابن عدی، همانجا)، ابو حاتم رازی (ذهبی، همانجا)، احمد بن نصر (ابن ماکولا، 7 / 78)، محمد بن صالح بلخی (ابن حجر، تهذیب ... ، 9 / 200)، و موسى بن حِزام ترمذی (مزی، 29 / 52؛ برای برخورد وی با احمد بن حنبل دربارۀ جوزجانی، نک‍ : ذهبی، 11 / 231).
دوران زندگی وی با خلافت مأمون عباسی مصادف بود. مأمون، جوزجانی و معلّی بن منصور را که دوست و هم درس یکدیگر بودند، برای منصب قضا فرا خواند. خلیفه در آن مجلس به سبب سن و شهرت ابوسلیمان به ورع، این منصب را به او پیشنهاد کرد، اما وی از پذیرش قضا سر باز زد و به سبب همین امر نزد مردم شریف می‌نمود (نک‍ : خطیب، همانجا؛ ذهبی، 10 / 195؛ قرشی، 3 / 518-519؛ ابن قطلوبغا، لکهنوی، همانجاها).
بر اساس آنچه در گزارشهای تاریخی آمده است، جوزجانی به شیوۀ اهل سنت، قائلان به خلق قرآن را کافر می‌دانست (نک‍ : خطیب، همانجا؛ ذهبی، 10 / 194، به نقل از ابن ابی حاتم). در برخی از گزارشها آمده است که جوزجانی به همراه معلی بن منصور رازی بر این نظر بود که ابوحنیفه و اصحاب او اعتقادی به خلق قرآن نداشتند، بلکه بشر مریسی و ابن ابی داوود دارای این اعتقاد فاسد بودند و سبب طرد اصحاب ابوحنیفه شدند (خطیب، 13 / 374). وی در برخی از مجالس درس و پرسش و پاسخ مالک بن انس نیز حضور داشته است (نک‍ : جصاص، 1 / 426-427)، همچنین برخی از آراء فقهی جوزجانی در منابع فقه حنفی آورده شده است (برای نمونه، نک‍ : سمرقندی، 1 / 58؛ ابن عابدین، 1 / 701).
جوزجانی را به عنوان حلقۀ وصل و انتقال‌دهندۀ میراث حنفی به نسل بعد می‌شناسیم؛ چه، آموزه‌های ابوحنیفه و کتابهای شاگردان او به‌ویژه کتب محمد بن حسن شیبانی از طریق جوزجانی به نسل بعد انتقال یافته است (برای نمونه، نک‍ : سهمی، ابن ماکولا، همانجاها؛ ذهبی، 13 / 408؛ ابن قطلوبغا، 75). به عنوان نمونه می‌توان از روایت نسخه‌های متعددی از کتاب المبسوط شیبانی یاد کرد که یکی از مهم‌ترین آنها مبسوط ابوسلیمان جوزجانی است (نک‍ : ابن عابدین، 1 / 75). افزون بر آن خود جوزجانی دارای تصانیفی به‌ویژه در فقه به صورت تک‌نگار و جز آن بوده است (ذهبی، 10 / 195)، که از آن جمله‌اند: السیر الصغیرة، کتاب الصلاة، کتاب الرهن، نوادر الفتاوی، مسائل الاصول، الامالی و الخیل (نک‍ : قرشی، 3 / 519؛ ابن قطلوبغا، لکهنوی، همانجاها؛ بغدادی، هدیه، 2 / 477، ایضاح، 2 / 23).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1415ق / 1995م؛ همو، تهذیب التهذیب، بیروت، 1404ق / 1984م؛ ابن عابدین، محمد امین، حاشیة رد المختار، بیروت، 1415ق / 1995م؛ ابن عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش یحیى مختار غزاوی، بیروت، 1409ق / 1988م؛ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415ق / 1995م؛ ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، به کوشش صبحی سامرایی، بغداد، 1398ق / 1979م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، 1408ق / 1988م؛ ابن ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش نایف عباس، بیروت، 1406ق / 1986م؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیة؛ جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت، 1415ق / 1995م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق / 1997م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1413ق / 1993م؛ سمرقندی، محمد، تحفة الفقهاء، بیروت، 1414ق / 1994م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، 1407ق / 1987م؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، بـه کوشش طارق بـن عـوض الله و عبدالمحسن حسینی، قاهره، 1415ق / 1995م؛ قـرشی، عبدالقـادر، الجواهر المضیئة، بـه کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1399ق / 1979م؛ لکهنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیة، بیروت، 1324ق / 1906م؛ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، 1406ق / 1985م؛ نحاس، احمد، معانی القرآن، به کوشش محمـدعلـی صـابـونـی، مکـه، 1410ق / 1989م.

علی تولّایی