جوزا

جوزا (توأمان، دوپیکر)، سومین صورت فلکی دایرة البروج که همچون دو انسانِ (کودکِ) ایستاده است که «هر یکی یک دست بر دیگر پیچیده دارد تا بازوی او بر گردن دیگر نهاده» شده است (بیرونی، التفهیم، 90). صوفی اشاره کرده است که ستارگان تشکیل دهندۀ سرها و دیگر ستارگان این صورت در شمال و مشرق کهکشان (راه شیری)، و پاهای آنها در داخل کهکشان قرار دارند (ص 203). گنابادی واژۀ جوزا را هم‌ریشه با «جَوز» به معنای وسط دانسته، و قرار گرفتن این صورت در میان آسمان را سبب نام‌گذاری آن به جوزا شمرده، و افزوده است که برخی صورت فلکی جبار (ه‍ م) را نیز جوزا می‌خوانند. از این‌رو، صورت فلکی جوزا را که نزدیک آن است، به مجاز جوزا گفته‌اند (ص 39).
در فهرستهای کهن ستارگان، این صورت شامل 25 ستاره از قدرهای دوم تا پنجم است که 18 ستاره داخل صورت و 7 ستاره خارج از آن قرار دارند (بطلمیوس، 364-365؛ صوفی، 215). مقادیری که صوفی و بطلمیوس برای اقدار ستارگان این صورت بیان کرده‌اند، در 4 مورد متفاوت است (همانجاها؛ قس: بیرونی، القانون ... ، 1062-1064؛ نصیرالدین، 157-158).
صوفی می‌نویسد: عربها روایتهای متفاوتی دربارۀ دو ستارۀ واقع بر سرِ این صورت دارند، برخی این دو ستاره را ذراع مبسوطه (نک‍ : ه‍ د، منازل قمر) می‌نامند، یعنی ذراع شیر (اَسَد)، و برخی دیگر آن را ذراع مقبوضه دانسته‌اند. آن‌گاه می‌افزاید که هر کدام از ایشان از متقدمان خود روایت کرده‌اند و ستارگان را نه بر مذهب منجمان آموخته‌اند و نه بر مذهب عرب (ص 209-210؛ نصیرالدین، 154-155؛ قس: بیرونی، التفهیم، 103-104). وی با استدلالهایی دو ستارۀ سر جوزا را ذراع مبسوطه دانسته است. گفتنی است که در آن زمان برخی از عربها ستارۀ شعرای شامی، واقع در صورت فلکی کلب اصغر (ه‍ م) را جزء ذراع مبسوطه می‌دانستند (نک‍ : ابن قتیبه، 52-53)؛ زیرا ایشان نام اسد را به صورت فلکی بزرگی اطلاق می‌کردند که صورتهای جوزا، کلب اصغر، سرطان، اَسَد، سماک رامح و سماک اعزل را در بر می‌گرفت ( التفهیم، همانجا؛ کونیچ، «راهنما ... »، 38).
در دورۀ اسلامی این دو ستاره را رأس التوأم المتقدم و رأس التوأم التالی می‌خواندند و به گفتۀ صوفی رأس التوأم المتقدم بر اسطرلابها نقش می‌شده است (ص 203).
عربها دو ستارۀ هفدهم و هجدهم این صورت را که بر پای توأم متأخر قرار دارند، هَنعَة می‌نامیدند (همو، 212) و یکی از آن دو زِر و دیگری میسان خوانده می‌شد (ابن قتیبه، 46). این دو ستاره هفتمین منزل قمر نزد آنان به حساب می‌آمدند (نک‍ : ه‍ د، منازل قمر).
برخی از نامهای عربی ستارگان این صورت به زبانهای اروپایی راه یافته است، مانند Alhena که باید برگرفته از الهنعة باشد (کونیچ، «نامها ... »، 121).
در رده‌بندی امروز صورت فلکی جوزا با صورتهای ممسک الاعنة، سرطان، کلب اصغر، روباه، تکشاخ، جبار و ثور هم مرز است و با مساحت تقریبی 514 درجۀ مربع 245 / 1٪ از سطح آسمان را می‌پوشاند و 47 ستارۀ درخشان‌تر از قدر 5 / 5 دارد (بکیچ، 210).

مآخذ

ابن قتیبه، عبدالله، الانواء، بغداد، 1988م؛ بیرونی، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1357ق / 1956م؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، چ تصویری، فرانکفورت، 1405ق / 1986م؛ گنابادی، مظفر، شرح بیست باب، چ سنگی، 1276ق؛ نصیرالدین طوسی، ترجمۀ صور الکواکب، به کوشش سید معز الدین مهدوی، تهران، 1351ش؛ نیز:

Bakich, M. E., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge, 1995; Kunitzsch, P., Arabische Sternnamen in Europa, Wiesbaden, 1986; id, Short Guide to Modern Star Names and their Derivation, Wiesbaden, 1986; Ptolemy, Almagest, tr. and ed. G. J. Toomer, London, 1984.

محمد مظفری