جرجانی، اسماعیل

جُرْجانی، اسماعیل بن حسن بن محمد بن محمود بن احمد، طبیب نامدار سده‌های 5-6 ق/ 11-12م. برای او القاب و کنیه‌های متفاوتی ذکر کرده‌اند: زین الدین، شرف الدین، ابو ابراهیم، ابو الفتح، ابو الفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی (نک‍ : بیهقی، 172؛ سمعانی، 1/ 90؛ فیلسوف الدوله، 206؛ یاقوت، 2/ 54؛ مرکزی، خطی، 3/ 755). دربارۀ سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی محل تولد وی را گرگان دانسته‌اند و با توجه به اینکه او خود در مقدمۀ ذخیرۀ خوارزمشاهی از ورود خویش به خوارزم در 504 ق/ 1110م یاد کرده (ص 2)، و در مقدمۀ ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب 70 سال گفته است (ره‌آورد، 222)، می‌توان تولد وی را در 434ق/ 1043م، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت ( نامه...، 8/ 29). برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری (ه‍ م) دانسته‌اند (الگود، 215)؛ حال آنکه جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کرده است (ص 34-35؛ نک‍ : نامه، همانجا). و از عبارت او پیدا ست که ابن ابی صادق را شخصاً نمی‌شناخته است. 
جرجانی در ذخیره به سفر خود به قم و دیدار با فرزندان کوشیار گیلانی، اخترشناس سدۀ 4ق/ 10م و نیز سفر به مرو (همان، 91، 568) اشاره کرده است. تا جایی که می‌دانیم، وی مابقی عمر خویش را در شهرهای خوارزم و مرو (یاقوت، همانجا) گذراند و مدتی نیز در خوارزم سرپرستی داروخانۀ بهاء الدوله را برعهده داشت (جرجانی، همان، 644). دربارۀ زمان و محل مرگ وی نیز گزارشهای متفاوتی وجود دارد. سمعانی محل وفات او را شهر مرو دانسته، و از محمود بن محمد بن عباس صاحب کتاب تاریخ خوارزم نقل کرده است که جرجانی در 531 ق/ 1137م در مرو درگذشت (1/ 90-91). بیهقی می‌گوید که جرجانی را در 531 ق ــ هنگامی که او در سنین کهولت به سر می‌برده ــ در سرخس دیده است (همانجا). حاجی خلیفه نیز به 3 تاریخ مختلف، 530، 531 و 535 ق اشاره کرده است (1/ 130، 716، 824) که اگر تاریخ تولد او را در حدود سال 434 بدانیم، باید گفت که او عمر درازی کرده است. خواندمیر او را تا زمان علاء الدین محمد بن تکش (حک‍ 596-617ق/ 1200-1220م) زنده دانسته (2/ 641)، و ابن ابی اصیبعه او را ملازم علاء الدین شمرده است (2/ 31). با این فرض جرجانی باید بیش از 150 سال عمر کرده باشد که ظاهراً این اشتباهات به سبب خلط نام دو خوارزمشاه رخ داده است. 
تحلیل آثار جرجانی نشان می‌دهد که وی بر آثار پیشینیان خویش تسلط داشته، و از ایشان اثر پذیرفته است. وی از پزشکان دورۀ اسلامی به ابن سینا، محمد بن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی، احمد فرخ، عیسی بن صهاربخت و نیز به کتبی چون تذکرة الکحالینِ علی بن عیسى کحال و از پزشکان یونانی به جالینوس، بقراط و اهرن اشاره کرده است (ذخیره، 342، 360، 416، 439، 467، 491، 507، 525، 544، 630، 690). 
جرجانی علاوه بر طب در علوم دینی نیز تحصیلاتی داشته است. به گفتۀ سمعانی (همانجا) وی در نیشابور شاگرد ابوالقاسم عبد الکریم قشیری بوده، و از او روایت می‌کرده است (نیز یاقوت، همانجا). 

آثـار

1. ذخیرۀ خوارزمشاهی (به عربی و فارسی)

این کتاب نخستین و مفصل‌ترین اثر جرجانی در پزشکی است که آن را پس از ورود خود به خوارزم در 504 ق/ 1110م و برای قطب الدین محمد بن انوشتگین خوارزمشاه (حک‍ 490-521 ق/ 1097-1127م) نگاشته است (نک‍ : ص 2 ). این اثر در کنار کتابهایی چون الحاویِ محمد بن زکریای رازی، صد بابِ ابوسهل مسیحی و قانونِ ابن سینا از جملۀ کتب بسائط در طب شمرده می‌شده است که هر پزشک حاذقی می‌بایست دست‌کم یکی از آنها را مطالعه کند (نظامی، 70). 
ذخیره شامل 10 فصل است که در آنها به ترتیب به حد و منفعت پزشکی و شناخت اخلاط 4 گانه و مزاجها، بررسیِ حالت نبض و عرق و اعراضِ تن، تدبیرِ نگاه‌داشتنِ تندرستی و تدبیرِ هوا و مسکن و آب و تدبیر پروردن اطفال و تدبیر پیران و مسافران، نحوۀ شناختن بیماریها (که در اصطلاح پزشکی به آن تقدمة المعرفة می‌گویند)، بررسی انواع تب و سببها و علاج آن، بیان انواع علاج بیماریها، بیان آماسها و زخمها و نحوۀ شکافتن و داغ کردن آنها، بیان پاکیزگی ظاهر، بیان زهرها و پاد زهر آنها و قراباذین (که تتمۀ کتاب است) پرداخته شده است (ص 3). جرجانی ابتدا ذخیره را به پارسی نوشت و چون در مجامع علمی چندان توجهی به آن نشد، آن را به عربی بازنگاری کرد (ره‌آورد، 322-323). 
از جملۀ جنبه‌های مهم این کتاب، همانند کتاب الاغراض الطبیۀ وی، معادلهای پارسی است که جرجانی برای اصطلاحات رایج پزشکی در زبان عربی آورده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله؛ برای تحلیل واژگانِ متن، نک‍ : سلطان‌زاده، 271-286). این اثر را محمد بن ادریس دفتری (د 982ق/ 1522م) به ترکی ترجمه کرد (حاجی خلیفه، 1/ 825). ذخیره به زبانهای عبری و اردو نیز ترجمه شده، و نسخۀ ناقصی از ترجمۀ عبری آن در پاریس (شم‍ 1169) موجود است (الگود، 218؛ بـرای دیگر نسخ باقی مانده از این اثر، نک‍ : منزوی، 5/ 3468-3471). نسخه‌ای از متن عربی این کتاب در کتابخانۀ دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران موجود است (ره‌آورد، 222). 

2. خُفّی علایی

جرجانی این اثر را در خوارزم در زمان قطب‌ الدین محمد و به دستور فرزندش اتسز نگاشت. گویا از آن رو که ذخیره کتابی مفصل بوده است، ولیعهد دستور تهیۀ خلاصه‌ای از آن را می‌دهد. جرجانی نیز کتاب را در دو مجلد و در قطعی تهیه می‌کند که بتوان آن را در موزه (چکمه) همراه خود داشت و وجه تسمیۀ کتاب به خُفّی (منسوب به خُفّ = موزه) نیز از همین جا ست (جرجانی، خفی...، 1، 4؛ نیز نک‍ : نظامی، 71). نسخه‌های زیادی از ایـن اثـر بـر جا مانده است (نک‍ : منزوی، 5/ 3428-3429). 

3. الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة

جرجانی این کتاب را در خوارزم و در زمان حکومت ابوالمظفر اتسز بن محمد (حک‍ 521-551 ق/ 1127-1156م) و بنا بر سفارش مجد الدین ابو محمد صاحب بن محمد بخاری، وزیر اتسز نگاشت. این اثر خلاصۀ دیگری از ذخیرۀ خوارزمشاهی در 5 فصل است که البته از خفی علایی مبسوط‌تر است. در این اثر نیز همچون ذخیره به معادل سازی برای واژگان عربی پزشکی توجه خاص شده است. تحلیل ادبی این متن نشان می‌دهد که وی در مواردی برای واژگان عربی، معادل فارسی سرۀ آن را به کار برده، مانند سِپُرز (طحال)، گُرده (کلیه)، بندگاه (مفصل)، آماس (ورم)، و بی‌خبرکننده (مخدر)؛ و در مواردی نیز همان واژۀ عربی را پذیرفته است، چون معده، مثانه، غضروف، و عصب. همچنین در مورد ادویۀ مفرده، پس از ذکر نام عربیِ هر دارو، برابرِ فارسی آن را نیز آورده است، مانند سرخس (گیل دارو)، اسقیل (پیاز موش)، ریواج (ریباس). نسخ متعددی از این اثر برجای مانده است (جرجانی، الاغراض...، 3؛ بیهقی، 173؛ برای تحلیل واژگان متن، نک‍ : اعلم، 216-221؛ منزوی، 5/ 3287-3288). 

4. یادگار

کتاب مختصری است در طب به پارسی که جرجانی آن را در خوارزم نگاشته، و شامل 5 بخش، و از لحاظ حجم هم‌ارز خفی علایی است. نسخه‌هایی از این اثر باقی مانده است (بیهقی، نظامی، همانجاها؛ منزوی، 5/ 3767). 

5. کتاب فی حفظ الصحة

رسالۀ کوتاهی در پزشکی، و در 16 باب است (همو، 5/ 3417). 

6. کتاب در علم تشریح

رسالۀ مختصری است در علم تشریح که نسخه‌ای از آن برجای مانده است (فونان، 5). 

7. الزبیدة فی الطب

رساله‌ای به عربی در پزشکی و داروسازی است که هدف جرجانی از تألیفِ آن ارائۀ همۀ مطالب طبِ نظری در رساله‌ای مختصر بوده است. وی این کتاب را در 5 بخش تنظیم کرده که در آنها به شناخت انواع نبض و عوارض خارجی بدن، موارد مربوط به تشریح بدن انسان، شناخت انواع تبها، معالجات امراض و بیان حدود و دلیلهای بروز و نشانه‌های آنها، بررسی انواع آماس، مطالب آرایشی و پیرایشی چون بررسی دلایل موخوره، مجعد و صاف کردن مو، درمان طاسی، روشهای لاغر شدن، و در بخش پایانی کتاب به زهرها و پادزهرها پرداخته شده است (ملک، 7/ 291؛ آربری، II/ 78؛ اولمان، 161؛ برای فهرست تحلیلی مطالب کتاب، نک‍ : امامی، 290-303). 

8. التذکرة الاشرفیة فی الصناعة الطبیة

کتاب مختصری است در طب به زبان عربی (GAL, I/ 641; GAL, S, I/ 890). 

9. کتاب تدبیر الیوم و اللیلة

مجموعه‌ای است از توصیه‌های پزشکی در بهداشت عمومی و حفظ بدن از امراض که هر فرد باید در طول شبانه‌روز آنها را رعایت کند. وی این رساله را برای قاضی ابوسعید احمد بن سعید بن احمد شارعی در خوارزم نگاشته است (ملک، 5/ 192؛ بیهقی، همانجا). 

10. فی القیاس

رسالۀ کوتاهی است در منطق که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ اسکوریال (شم‍ 612) موجود است (ESC2, I/ 422). 

11. فی التحلیل

رسالۀ کوتاهی است در فلسفه که نسخه‌ای از آن باقی مانده است (همانجا). 

12. رسالة المنبهة

رسالۀ مختصری است در اخلاق که نسخه‌هایی از آن برجای مانده است. با توجه به آنچه آلوارت از این رساله آورده ( آلوارت، شم‍ 8748)، این رساله باید همان نامۀ جرجانی به دوستش باشد که بیهقی آن را نقل کرده است (ص 173-174؛ مرکزی، میکروفیلمها، 1/ 431-436). 

13. الکاظمیة

که تنها بروکلمان از آن نام برده است (GAL، همانجا). 
علاوه بر کتابهای یادشده آثاری نیز به جرجانی منسوب است که تاکنون نسخه‌ای از آنها یافت نشده است. از آن جمله‌اند: الطب الملوکی، وصیت‌نامه، کتاب الرد علی الفلاسفة (بیهقی، 173؛ زرکلی، 1/ 312)، و ترجمۀ قانون ابن سینا (ابن اسفندیار، 1/ 137). اشعاری نیز به وی منسوب شده است (شهرزوری، 2/ 98). 

مآخذ

ابن ابی‌اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق؛ ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320ش؛ اعلم، هوشنگ، «واژگان فارسی پزشکی سید اسماعیل جرجانی در الاغراض الطبیه»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ بزرگداشت حکیم سید اسماعیل جرجانی، به کوشش فریبرز معطر و دیگران، تهران، 1381ش؛ امامی، احمد، «ناشناخته گنج شایگان»، همان؛ بیهقی، علی، تتمة صوان الحکمة، لاهور، 1351ق؛ جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة، چ تصویری، تهران، 1345ش؛ همو، خُفّی علایی، به کوشش علی‌اکبر ولایتی و محمود نجم‌آبادی، تهران، 1377ش؛ همو، ذخیرۀ خوارزمشاهی، چ تصویری، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1355ش؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خواندمیر، غیاث الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1353ش؛ ره‌آورد، حسن، فهرست کتب خطی کتابخانۀ دانشکدۀ پزشکی، تهران، 1333ش؛ زرکلی، اعلام؛ سلطان‌زاده، پیام، «واژه‌گزینی برای برخی اصطلاحات پزشکی امروزین به کمک کتاب ذخیرۀ خوارزمشاهی»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ... (نک‍ : هم‍ ، اعلم)؛ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395ق/ 1975م؛ شهرزوری، محمد، نزهة الارواح و روضة الافراح، به کوشش خورشید احمد، حیدرآباد، 1396ق/ 1976م؛ فیلسوف الدوله، عبد الحسین، مطرح الانظار فی تراجم اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار، تبریز، 1334ق؛ مرکزی، خطی؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ ملک، خطی؛ منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1379ش؛ نامۀ دانشوران ناصری، قم، 1338ق؛ نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، 1366ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1327ق/ 1909م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Ahlwardt ; Arberry; ESC2; Elgood, C., A Medical History of Persia, Amsterdam, 1951; Fonahn, A., Zur Quellenkunde der Persischen Medizin, Leipzig, 1910; GAL; GAL, S; Ullmann, M., Die Medizin im Islam, Leiden/ Köln, 1970. 
حسین روح‌اللٰهی