جرجا

جِرْجا، شهری در محافظۀ (استان) سوهاج مصر. این شهر با حدود 600،365،1 تن جمعیت (1386ش/ 2007م) در 502 کیلومتری جنوب قاهره بر کرانۀ غربی نیل در مصر علیا واقع است. جرجا از شهرهای اسقف‌نشین قبطی است و شمار قابل ملاحظه‌ای از قبطیان مصر در آنجا سکنا دارند (بیکی، 2/ 150؛ «جرجا»، npn.؛ «فرهنگ... »). نام جرجا از نام صومعه‌ای قبطی موسوم به مار جرجیس که اختصاصاً به سنت جرج اطلاق می‌شده، اخذ گردیده است (EI2, II/ 1114؛ بریتانیکا).

پیشینۀ تاریخی

یافته‌های باستان‌شناسی در کرانۀ شرقی نیل در ساحل مقابل جرجا و محوطه‌های باستانی پیرامون آن شهر مؤید آن است که 3 خاندان از خاندانهای نخستین فراعنۀ مصر در حوالی جرجا اقامت داشته‌اند (نک‍ : بیکی، 2/ 150-154). با این حال، از تاریخ پیش از اسلام جرجا و دورۀ فتوح اسلامی در مصر آگاهیهای چندانی در دست نیست؛ اما همین‌قدر می‌دانیم که در نخستین سدۀ اسلامی طوایفی از قبیله‌ای قریشی و گروهی از علویان در صعید مصر (مصر علیا) اقامت گزیدند و در اطراف شهر جرجا طایفه‌ای موسوم به اشراف حسینی که از خاندان حسین بن علی(ع) بودند، سکنا داشتند (نک‍ : ریطی، 80-82). یاقوت در سدۀ 7ق/ 13م، جرجا را قریه‌ای نزدیک اخمیم از اعمال صعید گزارش کرده است (2/ 48). 
اعتبار و شهرت جرجا به اواخر سدۀ 8 ق/ 14م، با اسکان قبیلۀ هواره در آن سرزمین باز می‌گردد. در حدود سال 782ق/ 1380م افراد این قبیله به سرپرستی اسماعیل بن مازن، شیخ قبیلۀ هواره، عازم جرجا شدند و در آبادانی آن که در آن روزگار از آبادانی چندان بهره‌ای نداشت، کوشیدند (مقریزی، 58؛ قلقشندی، 1/ 363-364). اندکی پس از این تاریخ ابن دقماق مساحت جرجا را 563،34 فدّان، و آن سرزمین را در اقطاع عمر بن عبدالعزیز و علی بن غریب ــ دو تن از امیران هواره ــ گزارش کرده است (2/ 27). 
لئون افریقی که در اواخر سدۀ 9 و اوایل سدۀ 10ق جرجا را دیده، دیر بزرگ و ثروتمند مسیحیان آنجا را وصف کرده است. به گزارش او این دیر سن جرج نام داشته، و پیرامون آن را تاکستانها و کشتزارهای وسیع دربر می‌گرفته است و حدود 100 سال پیش از آن، در آن دیر 200 راهب اقامت داشته‌اند که درخدمت مستمندان بودند و آنان را اطعام می‌کردند و مازاد درآمد دیر را برای بطریق قاهره می‌فرستادند تا میان نیازمندان مسیحی آن شهر توزیع گردد. اما به سبب بیماری طاعون، آن راهبان ناگزیر به ترک آنجا شده بودند و برای 3 سال آن دیر متروک مانده بود تا آنکه حاکم منشیه (واقع در حدود 10 کیلومتری جنوب جرجا)، آن دیر را برای کارهای تولیدی و بازرگانی بازسازی، و پیرامون آن باغهایی زیبا احداث کرد و خود نیز در آنجا اقامت گزید؛ اما به سبب شکایت بطریق قاهره، ناگزیر آنجا را به مسیحیان تحویل داد (2/ 238). 
هواره‌ها تا دو سده بر مصر علیا از آن جمله بر جرجا چیرگی داشتند تا اینکه در حدود سال 983ق/ 1575م به دست عثمانیان مضمحل شدند. از آن پس جرجا به مرکز حکومتی مصر علیا بدل شد و حاکمان آن عناوینی چون «حاکم الصعید»، «امیر الصعید» و «بیک جرجا» داشتند و در کشاکشهای گروههای سیاسی که بر سر قدرت در قاهره درمی‌گرفت، شرکت می‌جستند (EI2، همانجا؛ بریتانیکا). 
در اوایل چیرگی عثمانیان بر مصر در حدود سال 933ق/ 1527م، مصر به 13 ولایت تقسیم شد و براساس آن از به هم پیوستن 3 عملِ اسیوط، اخمیم و قوص، ولایت واحدی به نام «ولایت جرجا» به وجود آمد تا آنکه در روزگار فرمانروایی محمدعلی پاشا خدیو مصر (حک‍ 1220-1264ق/ 1805-1848م)، اصلاحاتی در تقسیمات کشوری و اداری مصر صورت گرفت. نخست در 1241ق/ 1826م کلمۀ ولایت ملغى، و واژۀ «مأموریه» جایگزین آن شد و سپس در 1249ق/ 1833م واژۀ مأموریه نیز به «مدیریه» تغییر یافت (مونس، 323-324؛ رمزی، 2(4)/ 8-13). در 1275ق/ 1859م مرکز اداری مدیریۀ جرجا از شهر جرجا به شهر سوهاج از توابع آن مدیریه انتقال یافت (همو، 2(4)/ 14) و از آن پس از اهمیت شهر جرجا کاسته شد.

مآخذ

ابن دقماق، ابراهیم، الانتصار، به کوشش کارل فولرس، بولاق، 1310ق/ 1893م؛ بیکی، جیمز، الآثار المصریة فی وادی النیل، ترجمۀ لبیب حبشی و شفیق فرید، به کوشش محمد جمال‌الدین مختار، قاهره، 1988م؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی للبلاد المصریة، قاهره، 1944م؛ ریطی، ممدوح عبدالرحمان عبدالرحیم، دور القبائل العربیة فی صعید مصر منذ الفتح الاسلامی حتى قیام الدولة الفاطمیة...، قاهره، 1977م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383ق/ 1963م؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م؛ مقریزی، احمد، البیان و الاعراب عما بارض مصر من الاعراب، به کوشش عبدالمجید عابدین، قاهره، 1961م؛ مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، قاهره، 1407ق/ 1987م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Britannica, 2004; EI2; «Girga», Love to Know 1911, www.1911 encyclopedia.org; The World Gazetteer, www.world-gazetteer. com.
مهدی جوزی