جدی

جُدَی، نورانی‌ترین ستارۀ صورت فلکی دُبّ‌اصغر (نک‍ : ه‍ د، دب)، و نزدیکترین ستاره به قطب شمال سماوی. نام آن مصغرِ جَدْی و به معنای «بُزَک» است (بیرونی، التفهیم، 99). برخی این تصغیر را برای تمایز این کوکب از صورت فلکی جَدْی دانسته‌اند (نک‍ : گنا‌بادی، 28). بیرونی می‌گوید: «او را به جای قطب شمال دارند، زیرا که به زمانۀ ما هیچ کوکبی روشن به قطب از وی نزدیک‌تر نیست» (همانجا). به سبب همین نزدیکی به قطب شمال سماوی، آن را «ستارۀ قطبی» نیز می‌نامند. این ستاره از دیر‌باز برای جهت‌یابی، همچنین به عنوان ملاکی برای تعیین جهت قبله به کار می‌رفته است (بیرونی، همانجا، نیز القانون...، 3/ 995). 
صوفی می‌نویسد: مجموعۀ ستارگان فلکی دب‌اصغر، شکلی شبیه به ماهی می‌سازند که آن را «فأس» (تبر) می‌خوانند، زیرا شبیه «فأس‌الرَّحیٰ» (تبر آسیا = سنگ زبرین آسیا) است که قطب در میان آن قرار دارد و ستارۀ جدی گرد آن می‌گردد (ص 36؛ نیز نک‍ : ابن قتیبه، 126؛ بیرونی، همانجا). با در نظر گرفتن همان شکل ماهی، بیرونی می‌نویسد که هندیان این صورت را «سمکة ‌القطب» می‌خوانند (همانجا). ابن قتیبه (ه‍ م) محل قطب شمال را وسط ماهی دانسته (همانجا)، اما ابن اجدابی (ح 950ق/ 1543م) ضمن ایراد گرفتن بر این تصور، نوشته است که محل قطب بر دم ماهی و نزدیک جُدَی است (ص 66). 
در فهرستهای قدیمی ثوابت، جُدی را از قدر 3 دانسته‌اند (بطلیموس، 341؛ صوفی، 38) و در رده‌بندی امروزی با قدر ظاهری 02/ 2 و قدر مطلق 4/ 3- ، چهل و هشتمین ستارۀ درخشان آسمان شناخته می‌شود (بکیچ، 32). به دلیل حرکت تقدیمی محور زمین (یک دور در 000‘26 سال)، جای جُدی نسبت به قطب شمال آسمان به صورت متناوب تغییر می‌کند. این ستاره در حدود سال 1484ش/ 2105م به کمترین فاصلۀ خود از قطب می‌رسد و سپس به تدریج از آن دور می‌شود، به طور‌ی که 000‘13 سال بعد در فاصلۀ °47 از قطب قرار می‌گیرد (کلر، 143). 

مآخذ

ابن اجدابی، ابراهیم، الازمنة و الانواء، به کوشش عزت حسن، دمشق، 1964م؛ ابن قتیبه، عبد‌الله، الانواء، بغداد، 1988م؛ بیرونی، ابو‌ریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352ش؛ همو، القانون‌المسعودی، حیدر‌آباد دکن، 1375ق/ 1956م؛ صوفی، عبد‌الرحمان، صور‌الکواکب، چ تصویری، به کوشش فؤاد سز‌گین، فرانکفورت، 1406ق/ 1986م؛ گنابادی، مظفر، شرح بیست باب ملا‌مظفر، چ سنگی؛ نیز: 

Bakich, M. E., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge, 1995; Kaler. J. B., The One Hundred Greatest Stars, Springer, 2002; Ptolemy, Almagest, tr. and ed. G. J. Toomer, London, 1984. 
محمد مظفری