جبلی

جَبَلی، ابوعبد الله محمد بن عبدون جبلی، از پزشکان و ریاضی‌دانان سدۀ 4ق/ 10م در اندلس. زندگی‌نامه‌نویسان از او با نسبت «عددی» یاد کرده‌اند (ابن ابار، 1/ 295؛ ابن جلجل، 115؛ مقری، 2/ 151؛ کحاله، 10/ 275)، اما ابن ابی اصیبعه او را «العَذری» می‌نامد (2/ 46؛ نیز نک‍ : روزنفلد، 94؛ زوتر، 69؛ قربانی، 455؛ GAS, III/ 303, V/ 308، که از ابن ابی اصیبعه پیروی کرده‌اند) و صفدی هم که در وصف او عباراتی مشابه ابن ابی اصیبعه آورده است، از وی با نام «الجیلی العدوی» یاد می‌کند (3/ 207). فؤاد سید دو صورت اخیر را تصحیف دانسته، صورت نخست را صحیح می‌شمارد و این اتصاف را به سبب اشتغال او به ریاضیات می‌داند (ص 115). 
از زندگی جبلی تا پیش از 347ق/ 958م که در آن سال مسافرت خود را به شرق سرزمینهای اسلامی آغاز کرد، اطلاعی در دست نیست (ابن ابی اصیبعه، ابن جلجل، همانجاها؛ ابن عبد الملک، 427؛ مقری، همانجا؛ نیز قس: صفدی، همانجا، که سال 349ق/ 960م را ذکر کرده است)؛ تنها فؤاد سید به نقل از ابن خطیب سال تولد او را 311ق/ 923م آورده است (همانجا؛ نیز نک‍ : GAS, III/ 303). ابن ابار و مقری (همانجاها) او را از اهالی قرطبه دانسته‌اند (زوتر، همانجا؛ نیز قس: روزنفلد، همانجا، که با استناد به نسبت العذری، جبلی را از اهالی عذرا دانسته است). ابن عبدالملک هم او را قرطبی نامیده (همانجا)، و در ادامه آورده که جبلی مراحل مقدماتی تحصیل خود را هم در قرطبه گذرانده است (همانجا). به نظر می‌رسد که او در این دوران بیشتر به حساب و هندسه می‌پرداخته است (نک‍ : ابن ابار، ابن عبدالملک، مقری، همانجاها). 
جبلی در سفرهای خود که تا سال 360ق/ 971م به درازا کشید، نخست به بصره رفت و مدتی را نیز در مصر گذراند. او پزشکی را در این مسافرت فرا گرفت و در آن به مهارتی دست یافت که مدتی ادارۀ امور بیمارستان فُسطاط به وی واگذار شد (ابن ابار، ابن ابی اصیبعه، ابن جلجل، همانجاها؛ صاعد، 265؛ ابن عبدالملک، مقری، همانجاها). او همچنین در این سفر منطق را نزد ابو سلیمان سجستانی (ه‍ م) فراگرفت (ابن ابی اصیبعه، صاعد، همانجاها). 
جبلی پس از بازگشت به اندلس در قرطبه به خدمت المستنصر بالله (حک‍ 350-366ق/ 961-976م) و المؤید باللٰه (حک‍ 366-399ق/ 976-1009م) ــ دو تن از خلفای امور اندلس ــ درآمد و در برخی از جنگیهای المؤید باللٰه همراه او بود (ابن عبد الملک، 427-428). صاعد اندلسی از فردی به نام ابو عثمان سعید بن محمد بن بغونش طلیطلی نقلی در باب سرآمدی جبلی در طب، در قرطبۀ آن زمان سخن به میان آورده است (همانجا). 
تاریخ مرگ جبلی را حدود سال 361ق/ 971م ذکر کرده‌اند (نک‍ : سید، همانجا، نیز، قس: GAS، همانجا)، اما اگر وی دوران المؤید باللٰه را درک کرده باشد، تاریخ مرگ او را باید پس از 366ق/ 976م دانست. 
تقریباً همۀ زندگی‌نامه‌نویسان تنها به یک اثر او با عنوان التکسیر اشاره کرده‌اند که با توجه به عنوان آن باید رساله‌ای در محاسبۀ مساحت باشد. از این رساله هیچ نسخه‌ای در دست نیست، اما رساله‌ای دیگر با عنوان مختصر فی المساحة در کتابخانۀ پاریس (شم‍ 5311) موجود است (وایدا، 497) که شاید بخشهایی از همین اثر باشد. به رغم شهرت جبلی در پزشکی، اثری از او در این موضوع معرفی نشده است. البته ابن بیطار قولی از او در کتاب خود نقل کرده است (نک‍ : 3/ 103). همچنین مقری بیتی را به او منسوب دانسته است (4/ 118). 

مآخذ

ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عبد السلام هراس، بیروت، 1415ق/ 1995م؛ ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق/ 1883م؛ ابن بیطار، عبد الله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، 1291ق؛ ابن جلجل، سلیمان، طبقات الاطباء و الحکماء، به کوشش فؤاد سید، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ ابن عبد الملک، محمد، الذیل و التکملة، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1973م؛ سید فؤاد، حاشیه بر طبقات الاطباء و الحکماء (نک‍ : هم‍ ، ابن جلجل)؛ صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلامرضا جمشید‌نژاد اول، تهران، 1376ش؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوافیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1381ق/ 1961م؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1993م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق/ 1968م؛ نیز: 
 

GAS; Rosenfeld, B. A. and E. Ihsanoglu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works, Istanbul, 2003; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes musulmans de la Bibliothéque nationale de Paris, Paris, 1953. 
حنیف قلندری