جبرتی، اسماعیل

جَبَرْتی، اسماعیل بن ابراهیم بن عبدالصمد عقیلی جبرتی (722- نیمۀ رجب 806 ق/ 1322- ژانویۀ 1404م)، از صوفیان نامدار یمنی.
از جزئیات زندگانی وی اطلاع چندانی در دست نیست؛ تنها می‌دانیم که در زبید یمن به دنیا آمد و در همان‌جا زندگی کرد (زبیدی، 101؛ ابن حجر، 5/ 162؛ شوکانی، 1/ 139). نسبت جبرتی او شاید اشاره‌ای به جبرت، خاستگاه احتمالی خاندان او باشد که منطقه‌ای در حبشه (اتیوپـی امروزی) اسـت (نک‍ : EI2). وی ظاهراً در جوانی به تعلیم کودکان اشتغال داشت، اما پس از چندی به تصوف روی آورد و دست ارادت به مشایخی داد که دربارۀ آنها چندان چیزی نمی‌دانیم. بنابر پاره‌ای روایتها، وی از دست سراج ابوبکر بن محمد صوفی خرقه گرفت و از قاسم بن عساکر و ابوبکر بن محب اجازۀ روایت حدیث دریافت کرد (سخاوی، 2/ 283؛ ابن حجر، 5/ 163-164).
دورۀ زندگی جبرتی با دوران حکومت تنی چند از حاکمان بنی رسول (حک‍ 626- 858 ق/ 1229-1454م) معاصر بود و همگی آنان به وی ارادت بسیار داشتند (حبشی، 48-49؛ ابن حجر، 5/ 163؛ کنیش، 241). بنابر برخی روایتها، او در جنگی که میان ملک اشرف، از ملوک بنی رسول، و امام صلاح‌الدین محمد هروی (د 793ق/ 1391م)، از ائمۀ زیدیه درگرفته بود، از پیش بشارت پیروزی سلطان را به او داد و تحقق این پیش‌بینی بر محبوبیت او نزد ملک اشرف، و شهرت و اعتبار او نزد مردم افزود و سبب فزونی پیروانش گردید، تا آنجا که وی عهده‌دار مشیخت صوفیۀ زمان خود شد (سخاوی، 2/ 282؛ زیدان، 36-37؛ کنیش، 241-242). نفوذ جبرتی در حکومت بنی رسول تا آنجا بود که به هواداری از اهل تصوف به صدور حکم در مخالفت با فقیهان و شریعت‌گرایان پرداخت و گاه حتیٰ موجبات تبعید مخالفان خود را فراهم آورد (سخاوی، 2/ 283؛ زیدان، 39، 43).
از ویژگیهای مهم تصوف جبرتی گرایش به سماع، و تأکید بر اهمیت آثار و اندیشۀ ابن عربی، و کوشش جدی در جهت اشاعۀ آن بوده است؛ چندان که گفته‌اند او به سماع اشتیاق بسیار داشت و در گرایش به مکتب ابن عربی آن چنان جدیت می‌ورزید که به مریدی که فصوص الحکم ابن عربی را با خود نداشت، توجه چندانی نمی‌کرد. به این ترتیب، باید وی را ادامه‌دهندۀ راه صوفیان یمنی چون محمد بن سالم بن بانه، و رضی‌الدین ابوبکر محمد بن عمر یحیوی، معروف به هزاز دانست و بر اهمیت نقش او در تثبیت مکتب ابن عربی در یمن، و به‌ویژه در شهر زبید و مناطق پیرامون آن تأکید ورزید (سخاوی، 2/ 282، 283؛ حبشی، 76؛ زیدان، 38-39؛ نیز نک‍ : ه‍ د، تصوف، یمن).
از شیخ اسماعیل کرامات بسیاری نقل شده، و چنین به نظر می‌رسد که مریدان پرشماری داشته است (نبهانی، 1/ 593-594؛ ابن حجر، نیز زبیدی، همانجاها؛ سخاوی، 2/ 283-284؛ مناوی، 3/ 172-173). از جمله شاگردان مشهور او می‌توان به عبدالکریم جیلی، احمد بن ردّاد، محمد مزجاجی، ابوبکر حکاک، احمد حبایبی و قطب‌الدین مزاحم اشاره کرد (سخاوی، 2/ 282؛ حبشی، 76، 78؛ زیدان، 39؛ زبیدی، 106؛ غنیمی، 32؛ نیز نک‍ : ه‍ د، ابن‌رداد، نیز جیلی)، که از میان آنان، جبرتی، احمد ابن رداد (د 821 ق/ 1418م) را که قاضی‌القضات شهر زبید بود، در 22 شعبان 802 در مسجد زبید در میان جمعی از مشایخ و مریدان به عنوان شیخ صوفیه انتخاب کرد (زیدان، 39، 46).
عبدالکریم جیلی (د 826 ق/ 1423م) صوفـی بزرگ ــ که از شاگردان محبوب جبرتی بود ــ در آثار خود جبرتی را ستوده، قصیده‌ای طولانی در مدح او سروده، و با عناوینی چون استاد ‌الدنیا و شرف ‌الدین، ابوالمعروف، سید الاولیاء، قطب کامل، محقق فاضل، غریب الاولیاء، قطب اکبر و کبریت احمر از وی یاد کرده است (2/ 43-44؛ زیدان، 31-35؛ غنیمی، 35-36).
به رغم شهرت فراگیر و کثرت مریدان جبرتی، رواج برخی عقاید افراطی در میان پیروان او ــ که ظاهراً آمیزه‌ای از نظریۀ انسان کامل، تجسدگرایی و انتظارات موعودگرایانه بود ــ انتقاداتی را برضد او و مریدانش برانگیخت. برای نمونه، ابومحمد ابن اهدل (ه‍ م)، مؤسس طریقۀ اهدلید، که خود در زبید رسالۀ قشیریه را نزد احمد ابن رداد خوانده بود، در آثار خود از جبرتی و پیروانش انتقاد کرده است. به گفتۀ او، بسیاری از مریدان جبرتی وی را تشخص صفات الٰهی می‌‌دانستند و افراطی‌ترین آنها او را تجسد خدا به شمار می‌آوردند. ابن اهدل بر آن باور است که سبب رواج این‌گونه عقاید، مخالفت نورزیدن قاطع و جدی جبرتی و ابن رداد با انتشار آنها بوده است. با این همه، وی در تلاش برای کاستن از بار مسئولیت جبرتی در این زمینه و توجیه نقش او، چنین اظهار می‌دارد که جبرتی به سبب اعتماد بی‌چون و چرا به ابن عربی نتوانسته بود دیدگاههای او را به خوبی بشناسد و رگه‌های انحرافی موجود در آنها را دریابد (کنیش، 244-245؛ زیدان، 43). باید اشاره کرد که این تلاش ابن اهدل خود نشان از قدرتمندی و پرشماری پیروان جبرتی در دورۀ زندگی ابن اهدل دارد.
جبرتی در زبید درگذشت و در گورستان باب سهام آنجا به خاک سپرده شد. ظاهراً پس از تدفین او، بر فراز مزارش زیارتگاه بزرگی ساخته شده بود (زبیدی، همانجا؛ سخاوی، 2/ 284؛ ابن حجر، 5/ 164).
پس از مرگ جبرتی، فرزندش رضی‌الدین ابوبکر (د 823 ق/ 1420م)، و پس از او فرزندش اسماعیل (د 875 ق/ 1470م) ادارۀ امور طریقه و هدایت مریدان را برعهده گرفتند و این جانشینیها ظاهراً با موافقت و همراهی مریدان نامداری چون ابن رداد و مزجاجی صورت گرفت (زبیدی، 106- 108).
جبرتی و پیروانش را به سبب مداومت در قرائت سورۀ یاسین «اهل یاسین» نیز خوانده‌اند (ابن حجر، 5/ 163؛ شوکانی، 1/ 139؛ سخاوی، 2/ 282؛ زبیدی، 102).
از جبرتی مکتوبی برجای نمانده، و تنها گفته شده است که برخی اصحاب کرامات او را در کتابی گرد آورده بودند، که از آن کتاب نیز نشانی در دست نیست (همو، 101).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، 1392ق؛ جیلی، عبدالکریم، الانسان الکامل، قاهره، 1304ق؛ حبشی، عبدالله محمد، الصوفیة و الفقهاء فی الیمن، صنعا، 1976م؛ زبیدی، احمد، طبقات الخواص اهل الصدق و الاخلاص، بیروت، 1406ق؛ زیدان، یوسف، عبدالکریم الجیلی فیلسوف الصوفیة،‌ قاهره، 1988م؛ سخـاوی، عبدالرحمـان، الضوء اللامع، بیروت، منشورات دارمکتبـة الحیاة؛ شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، 1348ق؛ غنیمی، نجاح محمود، مقدمه بر المناظر الاٰلهیۀ عبدالکریم جیلی، به کوشش نجاح محمود غنیمی، قاهره، 1407ق؛ مناوی، محمد عبدالرئوف، الکواکب الدرّیة، به کوشش محمدادیب جادر، بیروت، 1999م؛ نبهانی، یوسف، جامع کرامات الاولیاء، بیروت، 1409ق؛ نیز:

EI2; Knysh, A.D., Ibn Arabi in the Later Islamic Tradition, Albany, 1999.
طیبه مالکی