جاوید احمد

جاویدْ اَحْمَد (د 1218ق/ 1803م)، تاریخ‌نگارِ عثمانی در اواخر سدۀ 12ق/ 18م. 
از تاریخ تولد او آگاهی دقیق در دست نیست، ولی می‌دانیم که در استانبول زاده شد. پدرش مصطفى بیک از سپاهیان صاحب تیمار ــ نوعی اقطاع (ه‍ م) در نظام زمین‌داری عثمانی (نک‍ : پاکالین، III/ 497 ff.) ــ بود. احمد با عنوان کارمند خزانۀ عامره (خزانۀ همایون) در دستگاه اداری دولت عثمانی آغاز به کار کرد و مدارج ترقی را به سرعت پیمود و در اتاق خاص (خاص اوطه = اتاق ویژۀ نگهداری امانات مقدس؛ برای تفصیل، نک‍ : همو، I/ 755؛ اوزون چارشیلی، 322-323) به کارهای اداری پرداخت و سپس با درجۀ خواجگانی (مرتبه‌ای در نظام اداری) شهردار (شهر امنیتی) استانبول شد (بروسه لی، III/ 41؛ لوند، I/ 367). جاوید احمد تا آخر عمر در همین سمت بود و چون درگذشت، در تکیۀ یحیى افندی در محلۀ بشیکتاشِ استانبول به خاک سپرده شد (همانجاها). 
جاوید در آستانۀ تشکیلِ نظام جدید از سوی سلطان سلیم سوم (سل‍ 1203-1222ق/ 1789-1807م) مأموریت یافت که رویدادهای مهم را به طور روزشمار ثبت و ضبط کند. جاوید احمد در اجرای این فرمان وقایع‌نامه‌ای با استناد به اسناد و منابع دولتی چون فرمانهای پادشاه و نامه‌ها و مکاتبات با دول دیگر و نیز سایر منابع و اسناد از رمضان 1204/ مۀ 1790، به ترتیب روزشمار تألیف و تدوین کرد و آن را حدیقۀ وقایع نام نهاد و از این روی، به «واقعه‌نویس اندرون» شهرت یافت. این کتاب به کوشش عدنان بایجار براساس نسخ خطی موجود در کتابخانه‌های استانبول، در آنکارا (1998م) چاپ شده است(«دائرةالمعارف...»، II/ 52-53). 
از جاوید احمد کتاب دیگری نیز بر جای مانده که به منتخبات جاوید بیک یا تاریخ جاوید احمد معروف است. این اثر مشتمل است بر تاریخ جنگها و روابط روس و عثمانی. جاوید احمد این اثر را در دو جلد با بهره‌گیری و اقتباس از آثار مورخان عثمانی مانند حاجی خلیفه، انوری، عاصم، واصف و دیگران گردآوری کرده است. جلد اول شامل وقایع سالهای 1035- 1188ق/ 1626-1774م است، و جلد دوم آن رویدادهای میان سالهای 1188-1196ق/ 1774-1782م را در بر دارد. بخش آخر این اثر مشتمل بر مشاهدات خود جاوید احمد بیک است و بدین جهت، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چنان‌که مورد استناد مورخانی چون احمد جودت در تاریخ وی نیز بوده است (جودت 1/ 71؛ بروسه‌لی، همانجا؛ «دائرةالمعارف»، II/ 53). 
جاوید احمد ذیلی نیز بر کتاب حدیقة الوزراء اثر عثمان‌زاده تائب دارد که به زندگی‌نامۀ صدر اعظمهای دولت عثمانی از راغب پاشا تا یوسف ضیاء پاشا (1170-1213ق/ 1757-1798م) اختصاص یافته است. وی این اثر را وَردِ مُطَرّا نام نهاده است (بروسه لی، همانجا). این کتاب نخست در 1271ق در استانبول و سپس در 1969م در فرایبورگ چاپ شده است («دائرةالمعارف»، همانجا؛ فلوگل، II/ 318). 

مآخذ

جودت، احمد، تاریخ، استانبول، چ 2؛ نیز: 

Bursalı, M. T., Osmanlı müellifnleri, ed. İ. Özen, Istanbul, 1975; Flügel, G., Die arabischen, persieschen, türkischen Handschriften der kaiserlichen und königichen Hofbibliothek zu Wien, Hildesheim/ New York, 1977; Levend, A. S., Türk edebiyat tarihi, Ankara, 1973; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1972; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1989; UzunçarŞılı, İ. H., Osmanlı devletinin saray teṣkilâtı, Ankara, 1988. 
علی‌اکبر دیانت