جاوانی

جاوانی، ابوسعید (یا ابوعبدالله) محمد بن علی بن حمدان حِلّی عراقی (468-561 ق/ 1076-1166م)، فقیه، نحوی، ادیب و شاعر.
جاوانی منسوب است به جاوان، قبیله‌ای کرد که در حلّه می‌زیستند (نک‍ : سبکی، 4/ 88؛ اسنوی، 1/ 179). ابن شاکر کتبی (12/ 134) او را «جوانی»، و بغدادی (هدیه، 2/ 95) وی را «کاوانی» خوانده‌اند. معلمی یمانی، مصحح الانساب سمعانی متذکر شده است که اصل این نسبت گامرانی است و به کامرانی یا جاوانی تعریب شده است (نک‍ : 3/ 178). حاجی خلیفه (2/ 1187) نسبت او را حاوانی و حاوی آورده که احتمالاً تصحیف است. بروکلمان (GAL, S, I/ 493) محل تولد وی را اربل می‌داند. نسبت حِلّی و گاه حِلّوی او نیز می‌تواند بیانگر تولد یا زندگی او در شهر حلۀ عراق باشد. 
جاوانی نخست به بغداد رفت و در آنجا نزد محمد غزالی (د 505 ق/ 1111م) وکیا هراسی (د 504 ق) شاگردی کرد (نک‍ : صفدی، 4/ 155؛ سبکی، اسنوی، همانجاها). به گزارش منابع، وی کتاب الجام العوام غزالی را روایت کرده است (سبکی، همانجا؛ همایی، 253).
جاوانی در بغداد مقامات را نزد حریری (د 516 ق/ 1122م) خواند (اربلی، 2/ 95؛ صفدی، سبکی، همانجاها). از دیگر استادان او می‌توان ابوعبدالله حمیدی، عبدالواحد قشیری، ابوبکر شامی قاضی (نک‍ : سبکی، همانجا) و محمد بن حسین برصی (سیوطی، 1/ 182) را نام برد.
جاوانی چندی در اربل اقامت داشت؛ آنگاه راهی ایران شد (اربلی، 2/ 94؛ سیوطی، نیز GAL,S، همانجاها؛ کمال‌الدین، 1/ 97)؛ اما از چگونگی زندگی او در ایران اطلاعی در دست نیست. از کسانی که نزد وی دانش آموخته‌اند، قاضی عتیق علوی (د 575 ق)، حسن بن عبدالله شافع دمشقی، ابوصمصام ذوالفقار حسینی استاد قطب‌الدین راوندی و ابن شهر آشوب، ابن طاهر خزاعی و عبدالکریم بوازیجی (د 611 ق) را می‌توان نام برد (نک‍ : اربلی، 1/ 36، 86؛ سبکی، سیوطی، همانجاها). شیخ سعد بوازیجی از ملازمان او بود (اربلی، 1/ 374). جاوانی سرانجام در خُفتیان، نزدیک اربل درگذشت و پیکرش در بَوازیج (شهری نزدیک تکریت، از توابع موصل، نک‍ : یاقوت، 1/ 750) به خاک سپرده شد (نک‍ : سیوطی، کمال‌‌الدین، همانجاها؛ قس: حاجی‌خلیفه، 1/ 825، که وفات او را در مصر دانسته است)، اسنوی تاریخ درگذشت او را 560 ق آورده است (1/ 180؛ قس: حاجی‌خلیفه، نیز سبکی، همانجاها، که 510 ق و 540 ق آورده‌اند).

آثـار

الف ـ خطی

1. الذخیرة لاهل البصیرة (نک‍ : GAL,S، همانجا؛ ورهووه، 56). 2. ذکر الانفس و ریاضتها حتی تصیر نفساً واحدة، که آن را در 543 ق/ 1148م تألیف نمود (همان، 61؛ GAL, S,، همانجا). 3. روضة العشاق و نزهة المشتاق (یا نزهة الناظر و سلوة القلب و الخاطر). نسخه‌ای از این کتاب در اسکوریال (شم‍ 471) موجود است (نک‍ : I/ 333 GAL,S,). 4. نزهة الانفس و روضة المجلس. وی در این اثر، به بیان آنچه از کلام عرب توسط عوام استعمال شده است و آنان به حقیقتش پی نبرده‌اند و نیز به بیان امثال جایز الاستعمال و علل تصحیف عوام و جز آنها پرداخته، و آن را به پیشنهاد ابوالقاسم نصر بن حسن صفار براساس ترتیب الفبایی تألیف نموده است (همانجا). 

ب ـ یافت نشده

1. شرح مقامات حریری. 2. عیون الشعر. 3. الفرق بین الراء و الغین (یا العین). 4. البیان (یا التبیان) لشرح الکلمات. 5. المنتظم فی سلوک الادوات. 6. مسائل الامتحان. وی در این اثر مسائل پیچیدۀ نحوی را بیان کرده است. 7. فصول وعظ و رسائل (نک‍ : صفدی، ابن شاکر، سبکی، اسنوی، سیوطی، همانجاها؛ نیز حاجی خلیفه، 2/ 1187، 1255، 1667؛ بغدادی، ایضاح، 3/ 484، هدیه، همانجا). 8. دیوان شعر (همو، ایضاح، همانجا). 
صفدی (همانجا) هم او را صاحب اشعار می‌داند. ابیات بسیار اندک، اما شیوا و عاشقانه‌ای از وی توسط صفدی، سبکی، اسنوی، سیوطی (همانجاها) و کمال‌الدین (1/ 97) نقل شده است.

مآخذ

ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، بغداد، 1397ق/ 1977م؛ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، 1400ق/ 1980م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، بیروت، 1383-1396ق/ 1964-1976م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1399ق/ 1979م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، 1394ق/ 1974م؛ کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، بغداد، 1962م؛ معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، حیدرآباد دکن، 1383ق/ 1963م؛ همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، 1318ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

GAL, S; Voorhoeve .
هادی‌نظری منظم