ابن علان، شهاب الدین

اِبْن عَلّان، شهاب‌الدين احمد بن ابراهيم بن محمد علان شافعی (975- رمضان 1033ق / 1567- ژوئن 1624م)، از صوفيان نقشبندی كه به استناد نسب‌نامه‌ای منظوم كه خودش سروده، نسبتش با 20 واسطه به ابوبكر می‌رسيده است و به همين جهت او را «صديقی» نيز ناميده‌اند (محبی، 1 / 157). از نسب‌نامۀ مذكور برمی‌آيد كه بعضی از اجداد او در ايران می‌زيسته‌اند، چنانكه جد چهارمش علی بن مباركشاه از دانشمندان مشهور شيراز در سدۀ 8ق به شمار می‌رفته است. اينكه ابن علان زبان فارسی را هم می‌دانسته است (نك‍ : خانی، 3)، از پيوند او با ايران و به تعبيري ديگر از ايرانی بودن او حكايت دارد. اگر درست باشد كه وي در مكه به دنيا آمده است (زركلی، 1 / 88)، بدون ترديد می‌بايست كه مهاجرت خانواده‌اش از ايران و اقامتشان در مكه به روزگار پدرش ابراهيم و يا جدش محمد علان اتفاق افتاده باشد، زيرا او خود زبان فارسی را چنان خوب می‌دانسته كه به ترجمۀ آثار مكتوب آن پرداخته است (نك‍ : بخش آثار) و اين نكته حاكی از آن است كه وی در خانواده‌ای پرورش يافته بوده كه به فارسی آشنايی كامل داشته و بدان تكلم می‌كرده‌اند. از مراتب و مراحل اوليۀ تحصيلات علمی او اطلاعی در دست نيست، اما به اعتبار قول محبی (1 / 157- 158) كه او را در زمرۀ دانشمندان بلند مرتبه به شمار آورده و هم به لحاظ آنكه برادرزاده‌اش محمد علی به نزد او قرائت قرآن، حديث، فقه و تصوف آموخته است (نامۀ دانشوران، 4 / 432)، می‌توان گفت كه وی پيش از گرايش به تصوف به تحصيل علوم دينی اهتمام داشته و آنگاه دست ارادت به تاج‌الدين بن زكريا عثمانی نقشبندی (د 1050ق) داده و معارف صوفيه را در طريقۀ نقشبندی از او فراگرفته و به مقام شيخی و ارشاد رسيده است (محبی، 1 / 157؛ خانی، همانجا؛ بغدادی، 1 / 244). وی در مكه وفات يافت و در جانب غربی مزار خديجه (ع) به خاك سپرده شد (محبی، 1 / 158).

آثـار

از نوشته‌های ابن علان كه بيشتر شرحهايی است بر چند قصيده و سخنان صوفيان پيشين، برمی‌آيد كه وی اگرچه به قول محبی به مقام پيشوايی در تصوف رسيده بوده، اما اين نظر دربارۀ او به جنبۀ عملی وی در تصوف ارتباط دارد نه به وجهۀ علمی و يافته‌های برخاسته از مواجيد و اذواق صوفيانه. آثار ابن علان به اين قرار است:

الف ـ چاپی

1. شرح قصيدة ابن بنت المَيْلَق، شرحی است بر قصيدۀ صوفيانه محمد بن عبدالدائم بن محمد بن سلامۀ شاذلی كه در مصر (1305ق) به چاپ رسيده است؛ 2. شرح قصيدة ابن مَدْيَن، شرحی است بر قصيده‌ای مشهور از شعيب بن الحسن مغربی تلمسانی كه همراه با شرح پيشين منتشر شده است.

ب ـ خطی

1. رسالة فی الطريقة النقشبندية، در بيان آداب خانقاهی و احوال مشايخ نقشبنديه كه مؤلف با ذكر احوال پيرش تاج‌الدين، آن را شروع كرده است. هر چند محبی (همانجا) و بغدادی (1 / 156) متذكر نشده‌اند كه اين كتاب تعريبی است از مقامات خواجه بهاءالدين نقشبند، تأليف صلاح بن مبارك بخارايی و مشهور به انيس الطالبين و عدّة السالكين (نك‍ : منزوي، 11 / 808)، اما می‌توان به استناد قول خانی (همانجا) پذيرفت كه اين اثر ترجمۀ انيس الطالبين است با اضافاتی از ابن علان، در احوال مشايخ نقشبنديه كه پس از روزگار صلاح بخارايی در اين طريقه علم شده‌اند. نسخه‌ای از اين كتاب در معهدالتراث حلب موجود است (كمال، 62)؛ 2. شرح حكم ابی مدين، شرحی است كه در آن از عادات و آداب خانقاهی سخن رفته است. اينكه زركلی (1 / 88) تأليفی به عنوان «شرح الحكم العطائية» به او نسبت داده، سهو است و بی‌شك همين اثر اوست كه محبی (همانجا) آن را «شرحی مفيد» به شمار آورده است. از اين شرح، دو نسخه شناسايی شده است: يكی در ظاهريه (ظاهريه، 1312) و ديگری در برلين ( آلوارت، شم‍ 8681)؛ 3. شرح قصيدة ابن الجليل فی التصوف. نسخه‌ای از آن در ظاهريه موجود است (كحاله، 35)؛ 4. شفاء الاسقام، رساله‌ای است در طب كه يك نسخه از آن به خط مؤلف، مورخ 1004ق در كتابخانۀ احمد ثالث استانبول موجود است (ششن، 88).

ج ـ يافت نشده

1. شرح رسالة الشيخ ارسلان الدمشقی، شرحی بوده است در توحيد به روش صوفيه (محبی، بغدادی، همانجاها)؛ 2. شرح قصيدة السودی (محبی، 1 / 157)؛ 3. شرح قصيدة الشهرزوری (محبی، 1 / 158). علاوه بر اينها، باسلامه (ص 100) در گفت وگو از تاريخ كعبه، مطالبی را به نقل از احمد بن علان آورده است كه بی‌شك از برادرزادۀ او، يعنی محمدعلی است كه او هم به ابن علان مشهور بوده و كتابی در تاريخ عمارت بيت الله داشته است (قس: نامۀ دانشوران، 4 / 431).

مآخذ

باسلامه، حسين عبدالله، تاريخ الكعبة المعظمة، به كوشش عمر عبدالجبار، قاهره، 1384ق / 1964م؛ بغدادی، هديه؛ خانی، محمدبن عبدالله، الحدائق الوردية فی حقائق أجلاء النقشبندية، قاهره، 1306ق؛ زركلی، اعلام؛ ششن، رمضان، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی فی مكتبات تركيا، استانبول، 1404ق / 1984م؛ ظاهريه، خطی (تصوف)؛ كحاله، عمررضا، المستدرك علی معجم المؤلفين، بيروت، 1406ق؛ كمال، محمد، فهرس المخطوطات المودعة فی خزانة معهد التراث العلمی العربی، حلب، 1400ق / 1980م؛ محبی، محمد، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق؛ منزوی، خطی مشترك؛ نامۀ دانشوران، قم، دارالفكر؛ نيز:

Ahlwardt.

نجیب مایل هروی