ابن عسکر، ابوعبدالله محمد بن علی

اِبْن‌ عَسْكَر، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ علی‌ (584-636ق‌ / 1188-1239م‌)، راوی‌، فقیه‌، مورخ‌ و اديب‌ عصر موحدون‌ اندلس‌. خاندان‌ وی‌ در روستايی‌ در غرب‌ مالقه‌ ساكن‌ بودند (ابن‌ ابار، 2 / 641)، اما او خود در مالقه‌ پرورش‌ يافت‌ و نزد استادان‌ آن‌ ديار از جمله‌ ابوالحجاج‌ بن‌ شيخ‌، ابوالقاسم‌ ابن‌ سمجون‌، ابوالحسن‌ ابن‌ شقوری‌ و ابن‌ حوط الله‌ حديث‌ شنيد. نظر به‌ اعتبار و شهرت‌ گسترده‌ای‌ كه‌ كسب‌ كرده‌ بود، توانست‌ از بسياری‌ از علمای اندلس‌ و مغرب‌، چون‌ ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ احمد جيانی‌ و عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ قدامه‌ و حتی‌ برخی‌ از علمای‌ مشرق‌ اجازۀ روايت‌ دريافت‌ كند. سپس‌ خود به‌ گروهی‌ از مردم‌ بغداد، بنا به‌ تقاضای‌ آنان‌، اجازۀ روايت‌ داد (مراكشی‌، 6 / 449؛ ابن‌ خطيب‌، 2 / 174). كسانی‌ كه‌ در شمار استادان‌ او بوده‌اند، بسيارند و مراكشی‌ (همانجا) نام‌ 17 تن‌ از آنان‌ را برشمرده‌ است‌. با اين‌ حال‌ او، از اينكه‌ نتوانسته‌ از درس‌ ساير بزرگان‌ و دانشمندان‌ عصر خود بهره‌ گيرد، اظهار تأسف‌ كرده‌ است‌ (ذهبی‌، 23 / 66).
وی‌ مدتی‌ منشی‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ حسن‌ نباهی‌ در امر قضا بود و پس‌ از چندی‌ در زمان‌ انتقال‌ حكومت‌ مالقه‌ از بنی‌ هود به‌ بنی‌ احمر، نيابت‌ قضا به‌ او سپرده‌ شد و در 635ق‌ به‌ رغم‌ ميل‌ باطنيش‌ رسماً رياست‌ آن‌ را به‌ عهده‌ گرفت‌ و تا پايان‌ عمر در اين‌ سمت‌ باقی‌ ماند. عدالت‌ و داوری‌ صحيح‌ او در صدور احكام‌ مورد ستايش‌ بسيار قرار گرفته‌ است‌ (مراكشی‌، همانجا؛ ابن‌خطيب‌، 2 / 173). ابن‌ابار (همانجا) گويد وی‌ دوبار منصب‌ قضا را در مالقه‌ به‌ عهده‌ گرفته‌ است‌.
ابن‌ عسكر در فقه‌، حديث‌ و قرائت‌ قرآن‌ نيز تبحر داشت‌ و مجالس‌ درس‌ وی مورد استقبال‌ بسياری از بزرگان‌ آن‌ روزگار بود. ابوبكر ابن‌ حبيش‌ و ابن‌ سعيد اندلسی‌ از جمله‌ كسانی‌ بوده‌اند كه‌ از محضر درس‌ او بهره‌ برده‌اند (ابن‌ سعيد،130؛ مقری‌، 4 / 311). برخی‌، از جمله‌ ابوبكر ابن‌ خميس‌، ابوبكر ابن‌ ابی‌ العيون‌ و ابوعبدالله‌ ابن‌ بری‌ از او روايت‌ كرده‌اند (مراكشی‌، همانجا).
ابن‌ عسكر سروده‌هايی‌ نيز داشته‌ است‌ كه‌ حدود 20 بيت‌ از آنها در آثار ابن‌ سعيد (صص 130-131)، مراكشی‌ (ص‌ 451)، ابن‌ خطيب‌ (2 / 175) و مقری‌ (2 / 351، 352، 3 / 311) آمده‌ است‌. مضمون‌ بيشتر اشعار او مدح‌ و تغزل‌ و يا دربارۀ اجازه‌هايی‌ است‌ كه‌ گرفته‌ يا به‌ ديگران‌ داده‌ است‌ و در همۀ آنها آثار تكلف‌ و تصنع‌ جلوه‌گر است‌، چنانكه‌ شعر او را بايد از نوع‌ «شعر علما» دانست‌. قطعات‌ مسجع‌ كوتاهی‌ نيز از نثر او در آثار ابن‌ سعيد (ص‌ 131) و مقری‌ (2 / 351-352، 5 / 130) آمده‌ است‌ كه‌ ويژگيهای‌ نثر روزگار خود را دارد.

آثـار

1. الاكمال‌ و الاتمام‌ فی‌ صلة الاعلام‌ يا مطلع‌ الانوار و نزهة البصائر و الابصار، كه‌ ذيلی‌ است‌ بر كتاب‌ مفقود الاعلام‌ بمحاسن (بمجالس‌) الاعلام‌ من‌ اهل‌ مالقة الكرام‌، نوشتۀ اديب‌ گمنام‌ اصبغ‌ بن‌ علی‌ بن‌ ابی‌ العباس‌ (د 592ق‌). ابن‌ عسكر در اين‌ كتاب‌ علاوه‌ بر شرح‌ احوال‌ شعرا و بزرگان‌ مالقه‌، اطلاعات‌ ارزشمندی‌ نيز دربارۀ زندگی‌ اجتماعی‌ آن‌ زمان‌ و حوادث‌ تاريخی‌ ريز و درشتی‌ كه‌ عموماً جای‌ ديگری‌ مذكور نيست‌ و همواره‌ مورد توجه‌ و استناد مورخان‌ بعد از او از جمله‌ ابن‌ خطيب‌ (2 / 444، 484)، نباهی‌ (ص‌ 91، 101، جم‍‌ ) و مقری‌ (5 / 130) بوده‌، به‌ دست‌ داده‌ است‌. اين‌ اثر كه‌ با درگذشت‌ ابن عسكر ناتمام‌ مانده‌ بود، توسط برادر زادۀ وی‌ ابوبكر محمد بن‌ خميس‌ به‌ اتمام‌ رسيد. نسخه‌ای‌ از آن‌ در يكی‌ از كتابخانه‌های‌ شخصی‌ مراكش‌ موجود است (پرووانسال، I / 289-293).2. التكملة و الاتمام‌ لكتاب‌ التعريف‌ و الاعلام‌، كه‌ ذيلی‌ است‌ بر كتاب‌ التعريف‌ و الاعلام‌ عبدالرحمن‌ بن‌ ابی‌ الحسن‌ سهيلی‌ در معرفی‌ اشخاص‌ و گروههايی‌ كه‌ برخی‌ از آيات‌ قرآن‌ دربارۀ آنان‌ نازل‌ شده‌ است‌. ابن‌ عسكر (صص‌ 4- 5) خود دربارۀ انگيزۀ نگارش‌ اين‌ كتاب‌ می‌‌گويد كه‌ چون‌ كتاب‌ سهيلی‌ را در مقايسه‌ با ساير كتب‌ تفسير بديع‌ و بی‌‌نظير يافته‌، در صدد تأليف‌ تكمله‌ای‌ برآمده‌ تا آنچه‌ را كه‌ وی فروگذاشته‌، كامل‌ كند. نسخه‌هايی از اين‌ كتاب‌ در مصر (خديويه‌، 1 / 153-154؛GAL, I / 526)، دمشق‌ (ظاهريه‌، 2 / 88-89) و كتابخانۀ عاشر افندی‌ (تذكرة النوادر، 27) موجود است‌.

آثار يافت‌ نشده‌

1. الجزء المختصر فی‌ السُلُوّعن‌ ذهاب‌ البصر، كه‌ آن‌ را براي‌ واعظ نابينای‌ معاصرش‌ ابومحمد ابن‌ ابی‌ خرصی‌ تأليف‌ كرده‌ بوده‌ است‌؛ 2. رسالة ادّخارِ الصبر فی‌ افتخار القصر و القبر (ابن‌ ابار، 2 / 642؛ مراكشی‌، 6 / 450)؛ 3. شرح‌ الآيات‌ التی‌ استشهد بها سيبويه‌ (عباس‌، 6 / 450)؛ 4. شفاء العلة فی‌ سمت‌ القبلة (كحاله‌، 11 / 7)؛ 5. المشرع‌ الروی‌ فی‌ الزيادة علی‌ غريبی‌ الهروی‌؛ 6. نزهة الناظر فی مناقب‌ عمار بن‌ ياسر (ابن‌ ابار، مراكشی‌، همانجاها). كتابی‌ هم‌ در انساب‌ بنی‌ سعيد و مناقب‌ آنان‌ به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌اند (ابن‌ سعيد، 130-131؛ مقری‌، 2 / 352). مجموعه‌ای مشتمل‌ بر 40 حديث‌ نيز داشته‌ است‌ كه‌ سلسلۀ سند هر يك‌ از آنها به يكی‌ از صحابه‌ ختم‌ می‌‌شده‌ كه‌ نامش‌ با نام‌ شيخ‌ خود او يكی‌ بوده‌ است‌ و اين‌ خود بيانگر وسعت‌ معلومات‌ وی‌ در علم‌ حديث‌ است‌ (ابن‌ ابار، همانجا؛ ابن‌ خطيب‌، 2 / 174).

مآخذ

ابن‌ ابار، محمدبن عبدالله‌، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينی‌، قاهره‌، 1375ق‌ / 1956م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمدبن عبدالله، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1394ق‌؛ ابن‌ سعيد، علی بن موسی‌، القدح‌ المعلی‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياری‌، قاهره‌، 1400ق‌؛ ابن‌ عسكر، محمدبن علی، التكملة و الاتمام‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ تذكرة النوادر، حيدرآباد دكن‌، 1350ق‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبی‌، محمدبن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيی‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (علوم‌ قرآنی‌)، خيمی‌؛ عباس‌، احسان‌، حاشيۀ الذيل‌ و التكملة (نك‍ : مراكشی‌ در همين‌ مآخذ)، كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ مراكشی‌، محمدبن محمد، الذيل‌ و التكملة، به‌ كوشش احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973م‌؛ مقری‌ تلمسانی‌، احمدبن محمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388ق‌، نباهی‌، عبدالله بن حسن‌، تاريخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ كوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1948م‌؛ نيز:

GAL; Lévi-Provençal, E., “Sur deux poètes de Malaga du xe siécle”, Arabica, Leiden, 1954.

مریم صادقی