ابن عراقی

اِبْنِ عِراقی، ابوزرعة ولی‌الدین احمدبن عبدالرحیم (3 ذیحجۀ 762 ـ 27 شعبان 826ق / 4 اکتبر 1361 ـ 6 اوت 1423م)، فقیه و قاضی شافعی مصری. پدرش عالم مشهور حدیث، حافظ زین‌الدین عراقی است. ابن عراقی در قاهره متولد شد (سخاوی، 1 / 337) و در سه سالگی همراه پدر به دمشق رفت. پدر از کودکی مشوق او در تحصیل علم بود و او را در دمشق در مجالس درس شاگردان فخرالدین ابن بخاری و فخرالدین ابن عساکر و دیگر محدثان شرکت داد و پس از چندی به قاهره بازگرداند (ابن قاضی شهبه، 4 / 103-104؛ ابن فهد، 284-285؛ ابن تغری، بردی، 1 / 312). آنگاه ابن عراقی به حفظ قرآن پرداخت (سخاوی، همانجا). در 780ق بار دیگر به دمشق رفت و نزد طبقۀ جدیدی از محدثان حدیث شنید. در عین حال از فراگیری سایر علوم نیز غافل نبود. ابن عراقی در زادگاهش قاهره و نیز در دمشق، بیت‌المقدس، مکه و مدینه نزد بزرگان زمان چون سراج‌الدین بلقینی، جمال‌الدین اسنوی، برهان‌الدین ابن جماعه، ابن ملقن، جمال‌الدین ابن نباته و ابوالبقاء سبکی، فقه، حدیث و دیگر دانشها را فرا گرفت (ابن قاضی شهبه، 4 / 104؛ ابن تغری بردی، 1 / 313؛ سخاوی، همانجا). پس از درگذشت پدر مشاغل او را عهده‌دار شد و در جامع طولونی و مدارس دیگر تدریس فقه و حدیث را آغاز کرد و بعد از درگذشت همام‌الدین، شیخ مدرسۀ جمالیه، به جانشینی او برگزیده شد. در دهۀ 90 به نیابت قاضی عمادالدین کرکی منصوب گردید و مدت 20 سال در این مقام باقی ماند. در 823ق برای به جا آوردن مناسک حج به مکه رفت و در حرمین به تدریس پرداخت. پس از وفات قاضی جلال‌الدین بلقینی (824ق) از سوی ملک ظاهر به قاضی‌‌القضاتی برگزیده شد. اما یک سال و اندی بعد در اثر دشمنی برخی دولتمردان از این مقام برکنار شد و کمتر از یک سال بعد درگذشت. پیکر او را کنار پدرش به خاک سپردند (ابن قاضی شهبه، 4 / 104-105؛ ابن حجر، 8 / 22؛ سخاوی، 1 / 339-340).

آثـار

الف ـ چاپی

 1. ذیل الکاشف ذهبی، به کوشش بوران صناوی، بیروت، 1986م؛ 2. شرح الصدر فی ذکر لیلة القدر، که در 1343ق ضمن مجموعه‌‌ای در قاهره به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

 1. الامالی. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های بانکیپور (بانکیپور، شم‍ 318) و بریل (لاندبرگ، شم‍ 95) موجود است؛ 2. تحریر الفتاوی علی التنبیه و المنهاج و الحاوی. از این اثر نسخه‌هایی در کتابخانه‌های ملی (ملی، 8 / 452) و ازهریه (ازهریه، 2 / 460) یافت می‌شود. نسخۀ اخیر در 855ق کتابت شده است؛ 3. ذیل علی ذیل العبر ذهبی. نسخه‌ای از این اثر که ذیلی است بر تذییل پدر مؤلف بر ذیل العبر ذهبی، در کتابخانۀ کوپریلی (کوپریلی، 1 / 552) موجود است؛ 4. المستفاد من مبهمات المتن و الاسناد. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های مرعشی (مرعشی، 10 / 358) و برلین ( آلوارت، شم‍ 1676) نگهداری می‌شود؛ 5. المعین علی ارجوزة ابن یاسمین، که شرحی است بر منظومۀ ابن یاسمین در جبر و مقابله و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های اوقاف بغداد (طلس، 329)، ظاهریه (ظاهریه، 58) و برلین ( آلوارت، شم‍ 5963) وجود دارد؛ 6. النظم الوهّاج فی نظم المنهاج. این اثر که بنا به تصریح مؤلف در 788ق تألیف شده، شرحی است بر نظم منهاج الاصول از پدرش و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مجلس شورا (شورا، 9 / 70) نگهداری می‌شود. نسخه‌هایی از دیگر تألیفات وی نیز در برخی از کتابخانه‌های جهان موجود است (برای نمونه، نک‍ : GAL, I / 192, 495, II / 123; GAL, S, I / 509, 679, II / 71, 105).
آثار دیگری نیز از وی یاد شده که نسخه‌ای از آنها در دست نیست (ابن فهد، 287؛ ابن تغری بردی، 1 / 315؛ سخاوی، 1 / 343؛ داوودی، 1 / 51).

مآخذ

 ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به کوشش احمد یوسف نجاتی، قاهره، 1375ق / 1956م؛ ابن حجر، احمدبن علی، انباء الغمر بابناء العمر، حیدرآباد دکن، 1395ق / 1975م؛ ابن فهد، محمد، «لحظ الالحاظ»، ذیل تذکرة الحفاظ ذهبی، حیدرآباد دکن، 1376ق؛ ابن قاضی شهبه، احمد بن محمد، طبقات الشافعیة، حیدرآباد دکن، 1400ق / 1980م؛ ازهریه، فهرست؛ داوودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، بیروت، 1403ق / 1983م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1353ق؛ شورا، خطی؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372ق / 1953م؛ ظاهریه، خطی (ریاضیات)؛ کوپریلی، خطی؛ مرعشی، خطی؛ ملی، خطی؛ نیز:

Ahlwardt; Bankipore, GAL; GAL, S; Landberg, C., Catalogue de manus-crits arabes…, Leiden, 1883.

محسن عابدی