ابن عدی، ابواحمد

اِبْنِ عَدیّ، ابواحمد عبدالله بن عدی‌بن عبدالله جرجانی (277-365ق / 890-976م)، رجالی و محدث. او را ابن‌قطان نیز خوانده‌اند (سهمی، 266؛ سمعانی، 3 / 238؛ ذهبی، تذکره، 3 / 940؛ قس: یاقوت، 2 / 52) و از آنجا که اصل وی از گرگان بود، جرجانی نیز خوانده شده است (سمعانی، همانجا).
ابن عدی در سیزده سالگی فراگیری حدیث را نزد ابوحفص سعدی نخستین شیخ خویش، آغاز کرد (سهمی، 267) و در طول زندگانیش از مشایخ بسیاری بهره جست که شمار آنان را بیش از 000‘1 تن یاد کرده‌اند (ابن عماد، 3 / 51)، از آن جمله محدثان سرشناسی مانند، بخاری، نسایی، ابویعلی موصلی، ابوبکرابن ابی شیبه، ابن ابی داوود سجستانی و طحاوی شایان ذکرند (نک‍ : ابن عدی، جم‍‌ ). از راویان و شاگردان او نیز می‌توان به حمزةبن یوسف سهمی (سهمی، 266-268)، ابوطالب یحیی بن حسین (ابوطالب، 46، 144، 165)، ابوالعباس ابن عقده که هم از مشایخ و هم از راویان اوست (یاقوت، همانجا) و نیز ابوحامد اسفراینی (ابن قاضی شهبه، 1 / 173) اشاره کرد. وی کثیر السفر بود و در پهنۀ جغرافیایی وسیعی بین خراسان و مصر، در شهرهایی همچون سمرقند، بخارا، بغداد، کوفه، بصره، موصل، حمص، حلب، دمشق، صیدا، بعلبک، اسکندریه و مصر حدیث شنیده و حدیث گفته است (سهمی، 267؛ ابوطالب، جم‍؛ یاقوت، سمعانی، همانجاها؛ ابن عدی، 1 / 156، 188، 4 / 1354، جم‍ ‌). وی در زادگاه خود گرگان درگذشت (سهمی، 266؛ یاقوت، 2 / 53).
ابن عدی شهرت خود را در علم رجال بیشتر مرهون تألیف کتاب الکامل فی ضعفاء الرجال است. به نظر دارقطنی الکامل ابن عدی از ارزشمندترین کتابهای تألیف شده در زمینۀ ضعفاست (سهمی، 267). او در الکامل تمامی کسانی را که به نحوی ـ هر چند اندک ـ تضعیف شده‌اند، آورده و در پایان هر شرح حال، نظری را که مورد قبول خود اوست، ذکر کرده است (نک‍ : 1 / 15). تضعیف برخی از سرشناسان اهل سنّت چون ابوحنیفه، (نک‍ : ابن عدی، 7 / 2472-2479) و تقویت برخی از رجال شیعه چون جعفربن سلیمان ضبعی (همو، 2 / 567، 572) نشان می‌دهد که او تا حدودی از اعمل تعصبات مذهبی در آراء خود دوری می‌جسته است. آراء و نقل قولهای ابن عدی در این کتاب مورد استفادۀ آثار رجالی متأخر چون تهذیب الکمال مزّی (1 / 258، 266، جم‍ ‌)، میزان الاعتدال ذهبی (1 / 2، 8، جم‍ ‌)، لسان المیزان ابن حجر (1 / 23، 63، جم‍ ‌) و تهذیب التهذیبِ همو (2 / 104، 182، جم‍ ‌) قرار گرفته است. کتاب الکامل علاوه بر این، به عنوان یک منبع حدیثی در جوامع حدیثی چون الجامع الصغیر سیوطی (1 / 3،50، جم‍ ‌)، جامع الاحادیثِ همو (1 / 475، 480، جم‍ ‌)، کنوزالحقائق مناوی (1 / 4، 63، جم‍ ‌) و همچنین کتب تفسیر روایی مثل الدّر المنثورِ سیوطی (1 / 23، 129، جم‍ ‌) مورد استفاده قرار گرفته است. قابل ذکر است که ابن عدی از راویان کتاب اشعثیّات، یکی از منابع حدیثی متقدم شیعه به شمار می‌رود (نک‍ : ابن عدی، 6 / 2303؛ ابوطالب، 165).

آثـار

 1. الکامل فی ضعفاء الرجال، که به اهمیت آن اشاره شد. مقدمۀ این اثر اول بار به کوشش صبحی سامرایی در 1977م در بغداد منتشر شد و متن کامل آن در 1404ق / 1984م و مجدداً در 1405ق / 1985م به کوشش گروهی از محققان در 7 مجلد در بیروت به چاپ رسید؛ 2. اسامی من روی عنهم البخاری که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق موجود است (ظاهریه، 1 / 316)؛ 3. اسماء الصحابة، که نسخه‌ای خطی از آن در مدینه موجود است (GAS, I / 199).

مآخد

 ابن حجر، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1325ق؛ همو، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1330ق؛ ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، 1985م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکربن احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، 1407ق / 1987م؛ ابوطالب یحیی بن حسین، تیسیر المطالب، بیروت، 1395ق / 1975م؛ ذهبی، محمدبن احمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1333-1334ق؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق / 1963م؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1383ق / 1963م؛ سهمی، حمزةبن یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، 1407ق / 1987م؛ سیوطی، جامع الاحادیث، به کوشش عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، دمشق، مطبعة هاشم الکتبی؛ همو، الجامع الصغیر، قاهره، 1373ق / 1954م؛ همو، الدر المنثور، بیروت، 1403ق / 1983م؛ ظاهریه، خطی، (مجامیع)؛ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1403ق / 1983م؛ مناوی، عبدالرؤف، کنوز الحقائق، در حاشیۀ الجامع الصغیر (نک‍ : سیوطی در همین مآخذ)؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

GAS.

مهدی سلماسی