ابن عثمان

اِبْنِ عُثْمان، ابوعبدالله محمد بن عبدالوهاب بن عثمان مکناسی (د 1213ق / 1799م)، نویسنده و دولتمرد در عصر سه تن از پادشاهان مغرب. از تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست. ظاهراً در اواسط سدۀ 12ق / 18م در مکناس (واقع در مراکش) زاده شد. پدرش به صحافی اشتغال داشت و نیز در یکی از مساجد مکناس وعظ می‌کرد. ابن عثمان در روزگار جوانی، همچون پدر به صحافی مشغول شد و آنگاه وظیفۀ کتابداری و سپس منصب کتابت را در دستگاه سلطان محمد بن عبدالله برعهده گرفت. او مدتی نیز به سمت قضای تطوان برگزیده شد و آنگاه به امارت آن شهر رسید. برخی در باب امارت وی تردید کرده‌اند (فاسی، 7(2) / 44).
چنانکه از کتاب خود او احراز المعلّی که حاوی گزارش سفرِ وی به شرق اسلامی است، بر می‌آید، در 1193ق / 1779م به عنوان نمایندۀ سلطان محمد بن عبدالله به اسپانیا رفت و با تلاش وی بین دولتهای مغرب و اسپانیا صلح و سازش افتاد؛ هم در این مأموریت، سفرنامه‌ای با عنوان الاکسیر فی فکاک الأسیر نوشت. ابن عثمان در 20 شوال این سال از رباط حرکت کرد (ابن عثمان، 7) و در 4 محرم 1194 به مادرید رسید (همو، 84). در این فاصله و پس از آن، چنانکه خود در سفرنامه‌اش به تفصیل شرح داده، از جاهای مختلف دیدار کرد (صص 75-83). از جمله در شقوبیه (شهری بزرگ و کهن در شمال مادرید که بین آن دو 90 کم‍ فاصله است) از اسیران مسلمان الجزایری بازدید کرد و هدایای پادشاه مغرب را به آنان داد (همو، 129-130). وی از پادشاه اسپانیا خواست تا اسیران را آزاد کند، اما تنها با آزادی دو تن موافقت شد (همو، 140). پس از انعقاد پیمان صلح در 26 جمادی‌الاول 1194، وی از برخی از شهرهای اسپانیا دیدار کرد، و پس از سیاحت غرناطه همراه اسیران آزاد شده، وارد تطوان شد (فاسی، 7(2) / 48-49) و هنگامیکه از این سفر موفقیت‌آمیز بازگشت، سلطان او را به وزارت منصوب کرد. سه سال بعد، سلطان محمد او را برای پی‌گیری کاری که در جهت صلح و تفاهم در اسپانیا آغاز کرده بود، با مالی فراوان در رأس هیأتی به عنوان سفیر خود به مالت و ناپل فرستاد تا اسیران مسلمانی را که در آن دو جا زندانی بودند، آزاد کند. در همین مأموریت بود که او سفرنامۀ البدر السافر را نوشت. این هیأت در 2 ذیحجۀ 1195 از مراکش حرکت کرد. در این سفر پیمان‌نامه‌ای بین ابن عثمان و نمایندۀ پادشاه ناپل و سیسیل (فردیناند اول پسر پادشاه کارلوس سوم) در 12 ذیقعدۀ 1196ق مبنی بر صلح و سازش در ناپل امضا شد.
در آغاز سال 1200ق سلطان محمد، ابن عثمان را با هدایایی نزد سلطان عبدالحمید عثمانی، به استانبول فرستاد و وی با هیأت تحت سرپرستی خود در اواخر همان سال وارد استانبول شد. سلطان عبدالحمید کسانی را به استقبال وی فرستاد و او در 27 شوال با سلطان دیدار کرد. جزئیات این دیدار در سفرنامۀ وی آمده است. پس از آن ابن عثمان مدتی طولانی در استانبول ماند و از جاهای مختلف و دیدنی آن شهر و دیگر شهرهای آن دیار بازدید کرد و با برخی از شاعران ترک، مانند صدقی مصطفی، آشنا شد. او در رجب 1201 از استانبول به حجاز رفت و همزمان با خروج او جنگ عثمانی و روسیه آغاز شد و او که وعدۀ مساعدت به ترکان داده بود، ضمن سرودن ابیاتی از دلاوریهای سربازان ترک ستایش کرد. ابن عثمان در 9 ذیحجۀ 1201 وارد مکه شد و ضمن به جای آوردن مراسم حج، 18 روز در آن شهر ماند، آنگاه به فلسطین رفت و از شهرهای قدس و عکا و نیز امیر جَزّاز، فرمانروای فلسطین، دیدار کرد. پس از آن از طریق دریا آهنگ دیدار قبرس کرد، اما در بین راه کشتی دچار آشوب دریا شد و او ناچار به طرف تونس رفت و پس از چند روز به مغرب بازگشت و در رمضان 1202 به پایتخت وارد شد. پس از آن برای استراحت و دیدار با خانواده‌اش به مکناس رفت، اما سلطان محمد از او خواست بی‌درنگ به تلمسان برود و با اسیران الجزایری که از اسپانیا بازمی‌گشتند، همراهی کند. ابن عثمان در سفرنامه‌اش احراز المعلی از تبادل اسیران میان الجزایر و اسپانیا و نیز از دیدار با اسیران بازگشتۀ الجزایری و نقش سلطان محمد در آزادی آنان و پولهایی که در این راه صرف شده، به تفصیل سخن گفته است. او از عهدۀ انجام مأموریت تازه نیز به خوبی برآمد. پس از بازگشت از این مأموریت به زادگاهش رفت تا چندی به استراحت بپردازد. ابن عثمان پس از مدتی اقامت در مکناس به منصب وزارت خویش در کاخ سلطنتی فاس بازگشت.
در رجب 1203 سلطان محمد درگذشت و فرزندش یزید که در تاریخ مراکش به سنگدلی و خشونت معروف است، به سلطنت رسید. نقش و مسئولیت ابن عثمان در دوران کوتاه سلطنت وی چندان روشن نیست. از اسناد خزانۀ ملی مادرید، قسمت مربوط به روابط اسپانیا و مغرب که به وسیلۀ «بالاو» انتشار یافته، چنین برمی‌آید که چند ماه پس از آنکه یزید به سلطنت رسید، وی ابن عثمان را به عنوان سفیر نزد کارلوس چهارم پادشاه اسپانیا فرستاد. در این میان روابط مغرب و اسپانیا به تیرگی گرایید و یزید، ابن عثمان را از سفارت برکنار کرد و در 1205ق / 1791م پسر عمّ خود علی بن احمدبن ادریس را به جای او گماشت، اما ابن عثمان اعتنایی نکرد و همچنان به حل مشکلات موجود بین دو دولت سرگرم بود و یزید پس از 5 ماه بار دیگر او را به مقام خود بازگرداند. ابن عثمان در اسپانیا ماند تا خبر مرگ یزید را شنید و به مغرب بازگشت و نزد سلیمان، برادر و جانشین یزید، اعتبار و احترام بسیار یافت. در دوران حکومت سلطان سلیمان، ابن عثمان از برجسته‌ترین رجال سیاسی و حکومتی شمرده می‌شد، رسیدگی به امور و سیاست خارجی را برعهده داشت و در عین حال در حل و فصل امور داخلی نیز اهتمام می‌ورزید. در 1212ق / 1797م که سلیمان وارد شهر مراکش شد، ابن عثمان به عنوان وزیر اول همراه او بود. در این احوال نفوذ و اقتدار او در سراسر مغرب، جز شهر آسفی، گسترده بود. در این شهر، عبدالرحمن بن ناصر فرمانروایی داشت و او با هشام، یکی از برادران سلیمان، بیعت کرده بود. سلطان ابن عثمان را مأمور حل مسألۀ عبدالرحمن کرد و او به امیر آسفی توصیه کرد تا راه اطاعت پیش گیرد. عبدالرحمن به بهانۀ بیماری از رفتن نزد سلطان سلیمان سرباز زد، ولی نامه‌ای به او نوشت و در آن اطاعت و انقیاد خود را اعلام کرد.
به طور کلی در دوران قدرت ابن عثمان، روابط مغرب با اسپانیا و دیگر کشورهای اروپا بسیار خوب بود و او که طرفدار صلح و تفاهم در روابط ملل بود، کوشش فراوانی در جهت رفع مشکلات بین دولت مغرب و دیگر دولتها داشت. در 1213ق پیمان صلح و تجارت و دریانوردی بین مغرب و اسپانیا به کوشش او امضا شد (فاسی، 7(2) / 43-71؛ سلاوی، 8 / 102-106؛ مراکشی، 5 / 142-143).
ابن عثمان آثار زیادی نوشته که بیشتر آنها سفرنامه‌هایی مبنی بر گزارش سفرهای او به کشورهای مختلف است: کتاب الاکسیر فی فکاک الأسیر که سفرنامۀ وی در نخستین دورۀ سفارت او به اسپانیاست و در 1965م به کوشش محمد فاسی در رباط چاپ شده است. نویسنده در این کتاب، تمامی حوادث و رویدادهای سفرش را از آغاز تا انجام به زیبایی شرح داده است. او از مردمان، شخصیتهای سیاسی ـ اجتماعی، علمی، مذهبی، دانشگاهها و مدارس، بیمارستانها، راهها و خیابانها، مساجد، کلیساها، دیرها و راهبه‌ها، نظامیان و قلعه‌های نظامی، بازار و اوضاع اقتصادی، چگونگی کشاورزی، پیشرفتهای علمی و صنعتی، زندگی مردم و آداب و سنن و اخلاق و کردار آنان، تا آنجا که در حوزۀ دید او قرار گرفته، اطلاعات روشن و مفیدی به دست داده است. او با ذکر دقیق رویدادها، از دیدارش با کارلوس سوم پادشاه اسپانیا سخن می‌گوید و جزئیات احوال او و تاریخچه‌ای از خاندانش را بیان می‌کند. در این میان از شهرهای بزرگی چون مادرید، و شهرهای بزرگ کهنی چون اشبیلیه، قرطبه، طلیطله و غرناطه با گستردگی بیشتر سخن گفته است. از آنجا که نویسنده مسلمان و دارای غیرت دینی است، از اسپانیا عموماً و از شهرهای بازمانده از دوران حاکمیت اسلام خصوصاً با شیفتگی و دلبستگی ویژه سخن رانده است. غیرت اسلامی ابن عثمان سبب شده است که وی به هنگام یاد کردن از شهرها و آبادیهای اسپانیا عبارت: «اعادها الله دار اسلام» را به کار ببرد و یا پادشاه اسپانیا را «طاغیه» بنامد. به طور کلی وی به هنگام ذکر آثار دیرین اسلامی در اسپانیا با تأسف سخن می‌گوید. اطلاعاتی که ابن عثمان از تاریخ اسلام در اسپانیا و نیز تاریخ مسیحیت و فرمانروایان مسیحی آنجا به دست می‌دهد، بیانگر چیره‌دستی او در تاریخ و سیاست و عقاید است. دو سفرنامۀ دیگر از ابن عثمان باقی مانده که یکی احراز المعلّی و الرقیب فی حج بیت‌الله الحرام و زیارة القدس الشریف و التبرک بقبر الحبیب است که سفرنامۀ وی به کشور عثمانی و مکه و فلسطین است و نسخه‌ای از آن در خزانۀ زیدانیه وجود دارد (فاسی، 7(2) / 45) و دیگر البدر السافر فی افتکاک الأسارى من یدالعدوّ الکافر که نسخه‌ای از آن نیز در همانجا موجود است (همو، 7(2) / 50-51). اثر دیگری با عنوان منظومة فی المناسک نیز به او منسوب است (کحاله، 1 / 271).
ابن عثمان بر اثر ابتلا به بیماری وبا که در مغرب شیوع یافته بود، درگذشت (فاسی، 7(2) / 73).

مآخذ

 ابن عثمان، الاکسیر فی فکاک الأسیر، به کوشش محمد فاسی، رباط، 1965م؛ سلاوی، احمدبن خالد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1376ق / 1956م؛ فاسی، محمد، «الکاتب الوزیر محمدبن عثمان المکناسی»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1381ق / 1961م؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، 1957م؛ مراکشی، عباس بن ابراهیم، الاعلام بمن حل مراکش، فاس، 1357ق / 1938م.

حسن یوسفی اشکوری