صفحه اصلی / مقالات / دائرة المعارف بزرگ اسلامی / ادبیات عرب / ثمانینی /

فهرست مطالب

ثمانینی


نویسنده (ها) :
آخرین بروز رسانی : دوشنبه 6 آبان 1398 تاریخچه مقاله

ثَمانینی، عمر بن‌ ثابت، ادیب و نحوشناس‌ نابینای سدۀ 5 ق/ 11م. کنیۀ او ابوالقاسم و لقب وی ثمانینی، برخاسته از نام زادگاهش، شهرک ثمانین در جزیرۀ ابن‎عمر (شمال عراق) است که بنا بر برخی روایات کهن، پس از طوفان نوح بنا شد و چون 80 تنی که از طوفان جان بدر بردند و این شهر را ساختند، ثمانین خوانده شده است (یاقوت، بلدان، 1/ 934، ادبا، 15/ 58؛ صفدی، نکت...، 220، الوافی...، 22/ 444؛ ابن‎کثیر، 11/ 66). 
ثمانینی شاگرد زبان‎شناس مشهور عرب ابن‎جنّی (ه‍ م) بوده، و برخی آثار او را شرح و تفسیر کرده است (نک‍ : آثار). وی در زمان حکومت القائم بامرالله (422-450ق) درگذشته است و منابع، تاریخ دقیق وفاتش را به اختلاف، سالهای 442، 445 و 482ق ذکر کرده‎اند (یاقوت، همانجاها؛ ابن‎جوزی، 8/ 146؛ سمعانی، 1/ 515؛ ذهبی، العبر، 2/ 281، سیر...، 17/ 613؛ غزی، 2/ 59؛ یافعی، 3/ 61؛ فیروزآبادی، 171؛ کحاله، 7/ 297). 
مجلس درس ثمانینی و ابوالقاسم ابن بَرهان (ه‍ م) که با یکدیگر در مسائل علمی اختلاف داشتند، در محلۀ کرخ بغداد تشکیل می‎شد. به گزارش منابع، خواص نزد ابن‎برهان، و عوام نزد ثمانینی درس می‎آموختند (نک‍ : ابن‎انباری، 240؛ ابن‎خلکان، 3/ 443؛ صفدی، همان، 22/ 443-444؛ سیوطی، 360؛ ابن‎عماد، 3/ 269). 
از شاگردان او می‎توان به یحیی بن طباطبا، اسماعیل بن مُؤمَّل اسکافی، محمدبن عقیل دَسکری و سلمان بن ابی‎طالب نهروانی (د 493ق) اشاره کرد (صفدی، نکت، همانجا، الوافی، 22/ 444؛ ابن‎خلکان، 3/ 443؛ سیوطی، ابن‎عماد، همانجاها). 

 آثـار

1. شرح التصریف الملوکی اثر ابن‎جنی. نسخۀ خطی این‌اثر درکتابخانه‎های حسین‌چلبی (134‘1) و راغب (شم‍ 2/ 1391) نگهداری می‎شود (نک‍ : ششن، 1/ 401؛ GAS, IX/ 187). 2. شرح اللمع اثر ابن‎جنی. نسخۀ خطی این اثر در کتابخانه‎های احمد طلعت (شم‍ 575، نحو)، دارالکتب (شم‍ 570‘1، نحو) در قاهره، و نجیب‎پاشا (شم‍ 516) در ترکیه موجود است (سید، 225؛ GAS, IX/ 186 ؛ ششن، 1/ 402؛ نیز نک‍ : GAL, S, I/ 192). 3. الفوائد و القواعد. نسخۀ خطی این اثر درکتابخانۀ نور عثمانیه (شم‍ 617‘4) موجود است ( نور عثمانیه...، 265؛ نیز نک‍ : رشر، 196). 4. المقید (یا المفید) فی‎النحو (نک‍ : کحاله، همانجا؛ GAS, IX/ 187).

مآخذ

ابن ‎انباری، عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، 1959م؛ ابن‎ جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359ق؛ ابن ‎خلکان، وفیات؛ ابن‎ عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن ‎کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ همو، العبر، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سید، فؤاد، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1376ق/ 1957م، شم‍ 3 (2)؛ سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، 1326ق؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات‎ العربیة، بیروت، 1975م؛ صفدی، خلیل، نکت الهمیان، به کوشش احمد زکی، قاهره، 1420ق/ 2000م؛ همو، الوافی بالوفیات، به کوشش رمزی بعلبکی، ویسبادن، 1404ق/ 1983م؛ غزی، محمد، دیوان الاسلام، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، 1411ق/ 1990م؛ فیروزآبادی، محمد، البلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، 1392ق/ 1972م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ نور عثمانیه کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، استانبول، 1303ق؛ یافعی، عبدالله، مرآة ‎الجنان، بیروت، 1390ق/ 1970م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ نیز: 

GAL,S; GAS; Rescher, O., «Mitteilungen aus Stambuler Bibliotheken», ZDMG, 1910, vol, LXIV.
بابک فرزانه

ورود به سایت

مرا به خاطر بسپار.

کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما

کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور

کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:

ثبت نام

عضویت در خبرنامه.

قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید

کد تایید را وارد نمایید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.: