ثعالبی، ابوزید

ثَعالِبی، ابوزید عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف (ح 786-875 ق/ 1384-1470م)، مفسر و فقیه مالکی الجزایر. وی در 786 یا 787ق در ناحیۀ وادی‎یسر نزدیک الجزیره به دنیا آمد (باباتنبکتی، 260؛ جیلالی، 2/ 272). سال وفات او نیز در برخی منابع، 876 ق ثبت شده است (ابن‎قاضی، 3/ 84). 
پیشینیان از وی به عنوان مفسر و فقیهْ بسیار یاد کرده‎اند، اما نام بردن از او با تعبیر «الولی» در برخی از منابع متقدم، حکایت از جایگاه او در مقامات معنوی دارد (نک‍ : ابن‎غازی، 175؛ مقری، 5/ 425؛ بلوی، 224). عناوین آثار وی نیز نشان‎دهندۀ تنوع زمینه‎های دانش او ست. 
ثعالبی در بوم خود به تحصیل آغاز کرد و سپس سالهای بسیاری را برای تحصیل سفر کرد. وی در طول این سفرها که از سالهای پایانی سدۀ 8 ق، آغاز شده بود، در شهرهای مختلف شمال افریقا، مصر، آسیای صغیر و حجاز چون بجایه، تونس، قاهره، بورسه، مکه و مدینه به استماع از شیوخ مختلف پرداخت و سرانجام در الجزیره ساکن شد (نک‍ : باباتنبکتی، 258-259؛ بلوی، 198؛ جیلالی، همانجا). در شمار استادان او می‎توان کسانی چون ابوعبدالله ابن مرزوق، ابوالقاسم عبدوسی، ابومهدی عیسی بن یحیى غبرینی، ابوالقاسم برزلی، ولی‎الدین عراقی و ابوعبدالله محمدبن خلفه اَبّی را نام برد (برای شیوخ، نک‍ : سخاوی، 3/ 152؛ مقری، باباتنبکتی، همانجاها؛ سراج، 1/ 612؛ کتانی، 2/ 732-733؛ جیلالی، همانجا). 
ثعالبی خود نیز به مثابۀ استادی پرتلاش، شاگردان بسیاری پرورده است که از آن میان می‎توان به محمد بن یوسف سنوسی، ابوالحسن علی تالونی، ابوالعباس احمد زروق، محمدبن عبدالکریم مغیلی، احمدبن عبدالله زواوی، ابوعمرو محمد ابن‎منظور و محمدبن محمد ابن مرزوق اشاره کرد (ابن‎غازی، همانجا؛ باباتنبکتی، 260؛ بلوی، 198، 205؛ رودانی، 23، 64، جم‍ ؛ مخلوف، 265). او گرایشی به فعالیتهای سیاسی اجتماعی نداشت و زمانی که با اکراه ناچار شد متولی مسند قضا شود، به زودی از این منصب کناره‎گیری کرد. وی بیشتر به عنوان عالمی اهل زهد شناخته می‎شده است (جیلالی، 2/ 273). 
بیشترین شهرت ثعالبی به سبب تألیف الجواهر الحسان معروف به تفسیر ثعالبی است. دست‎مایۀ این تفسیر خلاصه‎ای از تفسیر المحرر الوجیز ابن‎عطیه است که مؤلف از منابع دیگر، مطالبی بدان افزوده است. وی در تلخیص اثر ابن‎عطیه، با کاستن مستندات شعری و حذف ترجیح اقوال، جنبۀ عقلی آن را کم‎رنگ، و با افزودن احادیث و آثار، جنبۀ نقلی آن را تقویت کرده است. به گفتۀ مؤلف، وی این افزوده‎ها را از حدود 100 منبع انتخاب کرده، و به منظور مصون ماندن از خطا، مطالب انتخابی را عیناً نقل کرده، و آنها را با رموزی از یکدیگر متمایز ساخته است. وی رمز مستقلی نیز برای نظریات شخصی خود قرار داده است. او در تکمله‎های خود، منتخبی از احادیث و اقوال صحابه و تابعان در تفسیر آیات را با تکیه بر مختصر تفسیر طبری به گزینش لخمی در اثر خود نقل کرده، و در آوردن احادیث بیشتر بر صحیحین و سنن ابو‎داوود و ترمذی تکیه کرده است. در اقوال نحوی و نقل قرائات نیز افزون بر ابن‎عطیه، بر اختصار صفاقسی از تفسیر ابوحیان تکیه داشته است (ثعالبی، 1/ 19-20). از جمله ویژگیهای این تفسیر کم‎توجهی به اسباب نزول، وجود بحثهای اخلاقی و عرفانی (مثلاً 1/ 144-145، 148-149) و فحص در سند اقوال (مثلاً 3/ 202) است. 
این تفسیر نخستین بار در 1327ق در 4 جلد در الجزیره به چاپ رسیده، و پس از آن بارها تجدید چاپ شده است. 

آثار چاپی

آثار چاپی دیگر او عبارت‎اند از: 1. الرؤى و المنامات (چ الجزیره، 1317ق)، همراه تفسیر. ممکن است بخش چاپ‎شده تنها قسمتی از مناماتی باشد که به صورت خطی از وی بر جای مانده است (نک‍ : GAL, II/ 322; GAL, S, II/ 351؛ لوی دلاویدا، شم‍ 370؛ ریو، شم‍ 167)؛ 2. العلوم الفاخرة ( فی‎النظر) فی‎الامور الآخرة، چ در 2 جلد (قاهره، 1317-1318ق)؛ 3. المختار من الجوامع فی محاذاة الدرر اللوامع در قرائت نافع (چ الجزیره، 1324ق/ 1906م)؛ 4. معجم مختصر فی شرح ما وقع فی الجواهر الحسان من الالفاظ الغریبة، که معجمی برای تفسیر خود او ست (چ الجزیره، 1317ق، همراه تفسیر، نیز چ 1328ق)؛ 5. نبذة من الجامع الکبیر، که ملحقی بر شرح وی بر مختصر فقهی ابن‎حاجب بوده است، چ الجزیره (نک‍ : جیلالی، 2/ 274). 

آثار خطی

1. الانوار فی آیات و معجزات النبی المختار، نسخۀ کتابخانۀ زیتونۀ تونس؛ 2. الانوار المضیئة الجامعة بین الحقیقة و الشریعة، چند نسخه در رباط و فاس؛ 3. جامع الامهات فی احکام العبادات، نسخه در الجزایر؛ 4. الدر الفائق، در اذکار و ادعیه، نسخۀ رباط؛ 5. روضة الانوار و نزهة الاخیار، در مواعظ، نسخه در الجزایر و موزۀ بریتانیا؛ 6. ریاض الانس فی علم الرقائق و سیر اهل الحقائق، در مواعظ، نسخۀ رباط ؛ 7. ریاض الصالحین و تحفة المتقین، نسخ متعدد در کتابخانه‎های الجزیره، قاهره، اسکندریه و لندن؛ 8. مختصر جامع لفوائد من العلم ینتفع بها عند الحاجة، در مواعظ، نسخۀ رباط ؛ 9. نفائس المرجان، در قصص قرآن، نسخۀ زیتونۀ تونس (نک‍ : سید، 1/ 446؛ علوش،2 2(1)/ 37، 85، 172، 187، 214؛ فاسی، 1/ 229-230؛ فهرست...»، شم‍ 126(5)؛ GAL، نیز GAL, S، همانجاها). 
در مجموع ثعالبی بیش از 90 تألیف در موضوعات مختلف از تفسیر، فقه، اخلاق، حدیث، ادب و تاریخ داشته (جیلالی، همانجا) که حتى در زمان حیاتش مورد استقبال گسترده بوده است، به طوری که گاه قبل از اتمام، برخی از آثار او نسخه‎برداری می‎شد و ناسخان منتظر تکمیل اثر می‎ماندند (نک‍ : همانجا).
وی در حیطۀ فقه یکی از شارحان مهم متون مالکی بوده، و افزون بر شرح مختصر خلیل، شرحی دو جلدی نیز بر مختصر فقهی ابن‎حاجب نوشته بوده است (نک‍ : سخاوی، همانجا؛ جیلالی، 2/ 274). نوشته‎هایی در علوم قرآنی چون تحفة‎الاخوان در اعراب برخی از آیات قرآن و الذهب الابریز در موضوع غریب القرآن در کنار اثر خطی نفائس المرجان، حکایت از توجه او به این حوزه دارد. وی اثری نیز با عنوان غنیة الواجد و بغیة‎الطالب نگاشته که فهرستی از مشایخ او بوده است (برای آثار یافت نشده، نک‍ : باباتنبکتی، 259-260؛ بلوی، 255، جم‍ ؛ مخلوف، همانجا؛ سراج، 1/ 613-614؛ جیلالی، همانجا؛ کتانی، 2/ 733؛ بغدادی، 1/ 533). 
ثعالبی نسبت به ضبط و انتقال میراث گذشتگان نیز اهتمام داشت و از جمله راوی یکی از عالی‎ترین طرق انتقال موطأ مالک بود (بلوی، 280؛ رودانی، 38). نام وی در سند روایت آثار گوناگون دینی، ادبی و تاریخی چون حدیث المسلسل بالاولیة، سنننسایی، مصباح الظلم ابوالربیع ابن‎سالم، الروض الاریج صفاقسی و المثل السائر ابن‎مرزوق جای گرفته است (نک‍ : بلوی، 224؛ رودانی، 22، 64، 256، 426). او حتى در انتقال کتابی در طبقات شافعیه ــ بـه رغم مالکی بـودن خود ــ کوشا بوده است (همو، 245). 

مآخذ

ابن‎غازی، محمد، فهرس، به کوشش محمدزاهی، دارالبیضاء، 1399ق/ 1979م؛ ابن‎قاضی مکناسی، احمد، درة‎الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، تونس/ قاهره، 1391ق/ 1971م؛ باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج، طرابلس، 1409ق/ 1989م؛ بغدادی، هدیه؛ بلوی، احمد، ثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ثعالبی، عبدالرحمان، الجواهر الحسان، به کوشش ابومحمد غماری، بیروت، 1416ق/ 1996م؛ جیلالی، عبدالرحمان، تاریخ الجزائر العام، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ رودانی، محمد، صلة الخلف بموصول السلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1355ق؛ سراج اندلسی، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، بیروت، 1984م؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات، قاهره، 1380ق/ 1961م؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة الحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954م؛ فاسی، محمدعابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین بفاس، دارالبیضاء، 1399ق/ 1979م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1350ق؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1968م؛ نیز: 

Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, pars II, codices arabicos amplectens, London, 1846; GAL; GAL, S; Levi Della Vida, G., Elenco dei manoscritti arabi islamici della Biblioteca Vaticana, Vatican, 1935; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manusripts in the British Museum, London, 1894.
بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث