ابن عبدالصمد

اِبْنِ عَبْدُالصَّمَد، ابوبَحر یوسف بن خلف بن احمد، شاعر عصر ملوک الطوایف اندلس در سدۀ 5ق / 11م. برخی کنیۀ وی را ابوبکر نوشته‌اند (ابن خاقان، 30؛ عمادالدین، 3 / 537). وی اهل جَیّان بود و از خاندانی ممتاز و اهل ادب برخاسته بود (نک‍ : ابن بسام، 3(2) / 809). او را از نوادگان سَمح بن مالک بن خولان (د 102ق) والی اندلس دانسته‌اند (همانجا؛ ابن سعید، 2 / 203). پدر وی در خزانۀ خیران و رهیر و دیگر امیران المریه خدمت می‌کرد و در دورۀ ابن صُمادح در 448ق درگذشت (ابن بسام، 3(2) / 809-810) بسیاری از فرزندان و نزدیکان وی نیز در آن شهر مناصب دولتی داشتند (همو، 3(2) / 810). از جزئیات زندگی ابن عبدالصمد اطلاعی در دست نیست. تنها از اشارات ابن بسام (همانجا) چنین برمی‌آید که وی از تربیتی نیکو برخوردار بوده و در نظم و نثر دستی قوی داشته است. احتمالاً به همین سبب نیز توانست به بارگاه معتمدبن عباد در اشبیلیه راه یابد (نک‍ : ابن خاقان، همانجا) و از شاعران خاص وی گردد (نک‍ : ابن خلکان،5 / 37؛ مقری، 4 / 259؛ قس: فروخ، 4 / 725). پس از خلع معتمد و زندانی شدنش در اَغماتِ مغرب به دست مرابطون، ابن عبدالصمد نیز به مغرب رفت و ظاهراً تا مرگ معتمد (488ق) در آنجا ماند (نک‍ : ابن خاقان، ابن خلکان، همانجاها؛ عمادالدین، 3 / 537-538؛ صفدی، 3 / 188؛ قس: فروخ، 4 / 725-726). وی احتمالاً در این مدت کوششهای بی سرانجامی نیز برای جلب توجه حاکمان مرابطی مغرب کرده بود، چه خود در یکی از اشعارش، که البته تاریخ سرودن آن معلوم نیست، از سفرهای خود سخن به میان آورده و از بخل برخی از ممدوحان خویش شکایت کرده است (نک‍ : مقری، 3 / 534؛ قس: فروخ، 4 / 725؛ پرس، 71). تاریخ مرگ وی دانسته نیست، اما منابع متأخر مرگ او را در اواخر سدۀ 5ق / 11م دانسته‌اند (نک‍ : فروخ، 4 / 726). عمدۀ شهرت ابن عبدالصمد به سبب قصیدۀ دالیّه‌ای است که وی در رثای معتمد و چند روز پس از مرگ او در اغمات سروده است. شاعر در روز عیدی همراه با جماعتی بر مزار معتمد حاضر شده، خود را بر گور او افکند و آن را بوسه داد و پس از شیون فراوان مرثیۀ خود را انشاد کرد (نک‍ : ابن خاقان، 30-31؛ عمادالدین، ابن خلکان، همانجاها؛ ابن خطیب، 165؛ قس: دوزی، III / 175؛ گارثیا گومث، 403-404). این مرثیه را که مشتمل بر 104 بیت است و بیانی ساده، شیوا و نافذ دارد، ابن خطیب به تمامی نقل کرده است (صص 165-170). قطعات متعدد دیگری از اشعار او را نیز منابع مختلف به ویژه ابن بسام (3(2) / 811-818) نقل کرده‌اند.

مآخذ

ابن بسام، علی، الذخیرة، به کوشش احسان عباس، لیبی / تونس، 1981م؛ ابن خاقان، فتح، قلائد العقیان، بولاق، 1284ق؛ ابن خطیب، محمد بن عبدالله، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، 1956م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن سعید، علی بن موسی، المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1955م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381ق؛ عمادالدین کاتب، محمد، خریدةالقصر، به کوشش آذرتاش آذرنوش و دیگران، تونس، 1972م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984م؛ مقری، احمدبن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1968م؛ نیز:

Dozy, R., Histoire des Musulmans d’Espagne, Leiden, 1932; García Gómez, E., “El supuesto sepulcro de Mutamid de Sevilla en Āgmāt”, Al-Andalus, Madrid, 1953, vol. XVIII; Pérès, Henri, La poésie andalouse en arabe classique, Paris. 1953.

عباس حجت جلالی