ابن عاقولی

اِبْنِ عاقُولی، غیاث‌الدین ابوعبدالله ابوالمکارم محمدبن محمدبن عبدالله (رجب 733 ـ صفر 797 / مارس 1333 ـ نوامبر 1394)، محدث و فقیه شافعی که به سبب اقامت اجدادش در عاقول (قریه‌ای در بخش شرقی واسط) به آنجا منسوب شده است (معروف، 1 / 138). ابن عاقولی در بغداد زاده شد و در همان شهر زندگی کرد و پرورش یافت (ابن فرات، 9(2) / 423). گفته شده که وی خود را از نسل نُعمان ابن منذر می‌دانست (ابن قاضی شهبه، تاریخ، 3 / 570). ابن حجر (3 / 276) تولد ابن عاقولی را در 732ق ذکر کرده و سیوطی (1 / 226) درگذشت او را به سال 798ق ثبت کرده است. خاندان ابن عاقولی، اهل علم و فضیلت بودند و 3 تن از آنان یعنی جد وی، پدرش و خود او، تقریباً تا اواخر سدۀ هشتم هجری، به هنگام یورش اول تیمور لنگ به بغداد (795ق / 1393م) در مستنصریه تدریس می‌کردند (معروف، 1 / 35). از آثار برجای ماندۀ آل عاقولی، دارالقرآن الجمالیه یا جامع العاقولی کنونی است که در آغاز، مدرسه‌ای برای دانش‌پژوهان بود و بعد به صورت جامع درآمد (عزاوی، 2 / 228؛ معروف، 1 / 138). ابن عاقولی این مدرسه را بر مرقد پدرش بنا نهاد و بر آن موقوفاتی معین کرد (ابن قاضی شهبه، طبقات، 3 / 170). بنا به گفتۀ ابن حجی، ابن عاقولی بر علوم گوناگون زمان خود از حدیث و فقه و ادبیات چیره‌ بود و همواره قاضیان و وزیران به علت مقام علمی وی به سویش روی می‌آوردند (ابن قاضی شهبه، تاریخ، 3 / 570). ابن عاقولی نزد پدرش و سراج قزوینی و دیگر عالمان روزگار آموزش دید و از آنان حدیث شنید و میدومی و دیگران به وی اجازۀ نقل حدیث دادند (ابن قاضی شهبه، طبقات، 3 / 341؛ سیوطی، 1 / 225).
ابن حجر (3 / 276-278) نقل کرده که ابن عاقولی در سفر به مکه، مدینه، دمشق و حلب، در این شهرها حدیث می‌گفت و یک‌بار به مدت چند ماه، پیش از موسم حج در حلب اقامت گزید. همچنین مدتی در بیت‌المقدس حدیث می‌گفت. بین ابن عاقولی و سلطان احمدبن اویس جلایری، اختلافی پیش آمد. از این رو ابن عاقولی به سوی تکریت روان شد و سپس به حلب روی آورد (همو، 3 / 278). وی به هنگام هجوم تیمور لنگ به بغداد به همراه سلطان احمدبن اویس از آن شهر گریخت، ولی اموالش به یغما رفت و خانواده‌اش به اسارت گرفته شد. وی نخست در شام رحل اقامت افکند. سپس به قاهره رفت و بعد از مدتی در رمضان 796ق به همراه سلطان احمد به بغداد بازگشت، ولی ابن عاقولی پنج ماه بعد درگذشت و بنا به وصیت او، در جوار مرقد معروف کرخی به خاک سپرده شد (ابن فرات، 9(2) / 348؛ ابن قاضی شهبه، تاریخ، 3 / 570؛ معروف، 1 / 35).

آثـار

الف ـ چاپی

الرصف فیما روی عن النبی (ص) من الفضل و الوصف. زرکلی (7 / 43) بدون ذکر تاریخ بیان می‌کند که این کتاب برای اولین بار در دمشق به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

1. الدرایة فی معرفة الراویة (ورهووه، VII / 61)؛ 2. عرف الطیب من اخبار مکة و مدینة الحبیب، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است (وکیل، 2(4) / 287)؛ 3. کفایة الناسک فی معرفة المناسک (ورهووه، VII / 163-164). 4. مفتاح الرجا فی شرح مصابیح الدُجی که شرح مصابیح السنة بغوی است (لاندبرگ، شم‍ 191). همچنین مجموعه‌ای از مکاتبات ابن عاقولی با عنوان منشآت در کتاب الانصاف بین الحاوی و ما اورد من الخلاف فی مدح السلطان احمد ثبت شده است. نسخه‌ای از کتاب الانصاف ذیل مجموعه‌ای در کتابخانۀ تقوی که اکنون جزء کتابخانۀ مجلس می‌باشد، موجود است (مرکزی، 616).

ج ـ آثاری که تنها نامی از آنها باقی مانده است

1. شرح منهاج الوصول الی علم الاصول از بیضاوی؛ 2. شرح الغایة القصوی فی درایة الفتوی از بیضاوی (ابن حجر، 3 / 276)؛ 3. تعلیق بر المهمات اسنوی (بغدادی، 2 / 175)؛ 4. الرد علی الرافضة (ابن قاضی شهبه، طبقات، 3 / 243؛ در مورد دیگر آثار منسوب، نک‍ : ابن حجر، ابن قاضی شهبه، زرکلی، همانجاها).
ابن عاقولی شعر نیکو می‌گفت و قصیده‌ای را که دربارۀ عقاید اسلامی سروده، عدة الوحید و عمدة التوحید نامیده است (ابن قاضی شهبه، همانجا). ابن حجر (3 / 276- 278) نیز ابیاتی از وی ذکر کرده است.

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، 1389ق / 1969م؛ ابن فرات، محمدبن عبدالرحیم، تاریخ، به کوشش قسطنطین رزیق و نجلاء عزالدین، بیروت، 1938م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکربن احمد، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، 1977م؛ همو، طبقات الشافعیة، حیدرآباد دکن، 1399ق / 1979م؛ بغدادی، هدیه؛ زرکلی، اعلام؛ سیوطی، بُغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق؛ عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، 1354ق / 1936م؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ معروف، ناجی، تاریخ علماء المستنصریة، قاهره، 1396ق؛ وکیل، مختار، فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، 1390ق / 1970م؛ نیز:

Landberg, Carlo, catalogus de manuscrits arabes provenant d,une bibliothèque privée à el-Medina, Leiden, 1883; Voorhoeve.

مهیار علوی مقدم