ابن عالمه

اِبْنِ عالِمه، نجم‌الدین ابوالعباس احمدبن ابوالفضل اسعدبن حلوان دمشقی، مشهور به ابن عالمه و ابن منفاخ (593-13 ذیقعدۀ 652ق / 1197-25 دسامبر 1254م)، پزشک مشهور. او در دمشق متولد شد. مادرش معروف به بنت دهین اللّوز از زنان عالمۀ دمشق بود و بدین سبب فرزندش به ابن عالمه شهرت یافت. پدر او موفق‌الدین معروف به منفاخ از اهالی معرّه و طبیبی متبحر بود، از این رو برخی پسرش نجم‌الدین را ابن منفاخ نامیده‌اند. وی چندی در خدمت ملک الاشرف موسی‌بن ابوبکر ایوبی بود و سپس از او جدا شد و در 642ق در حماه درگذشت (یونینی، 1 / 95؛ جندی، 2 / 252). ابن عالمه نزد حکیم مهذب‌الدین عبدالرحیم بن علی مشهور به دخوار (د 628ق) پزشکی آموخت و پس از چندی خود طبیبی نامور شد (ابن ابی اصیبعه، 2 / 265). یونینی که بیشتر مطالب خود را در احوال ابن عالمه از کتاب ابن ابی اصیبعه اقتباس کرده، گوید: از جملۀ استادان ابن عالمه در طب حکیم صدقۀ سامری است (1 / 92؛ نیز نک‍ : ابن شاکر، 9 / 67، که همین نکته را تکرار کرده است). وی به فراگیری رشته‌های دیگر چون ادبیات، منطق، فلسفه و ریاضی نیز روی آورد و در نواختن عود و حسن خط و موسیقی دستی داشت (ابن ابی اصیبعه، 2 / 265). کسانی که احوال ابن عالمه را پرداخته‌اند، وی را به هوشمندی و ذکاوت و فصاحت بیان وصف کرده‌اند (همانجا؛ نیز، نک‍ : صفدی، 6 / 247). ابن عالمه هر چند به تدریج بیشترِ دانشهای متداول در آن زمان را فرا گرفت. اما شهرت اصلی او در پزشکی بود، چنانکه ملک مسعود ایوبی فرمانروای شهر آمِد او را نزد خود خواند و پزشک ویژۀ خویش کرد و آنگاه به سبب کاردانی و لیاقتی که داشت به وزارت خود برگزید. این دوران چندان نپایید و ابن عالمه که تند خود و کج خلق بود و نمی‌توانست با مردم به بردباری و مدارا رفتار کند، به زودی دشمنانی یافت که نظر مساعد حاکم را از او برگرداندند؛ چنانکه سرانجام از وزارت معزول گردید و اموالش مصادره شد. از آن پس نجم‌الدین در آن شهر نماند و به دمشق بازگشت. در این شهر پزشکان نزد او به تکمیل معلومات خود پرداختند، تا آنکه در اواخر عمر، ملک‌الاشرف مظفرالدین موسی ایوبی فرمانروای شهر حمص او را نزد خود خواند و طبیب مخصوص خویش کرد. ابن عالمه سرانجام در همین شهر درگذشت. برخی از قول برادرش قاضی شهاب‌الدین ابن عالمه گفته‌اند که دشمنانش وی را مسموم کردند (ابن ابی اصیبعه، 2 / 265، 266؛ فیلسوف‌الدوله، 77). تاریخ درگذشت او را 656ق نیز نوشته‌اند (یونینی، 1 / 93؛ صفدی، 6 / 247) که درست نیست.

آثـار

ابن ابی اصیبعه که معاصر ابن عالمه بود، تألیفات وی را اینگونه برشمرده است: 1. کتاب التدقیق فی الجمع و التقریق (یا التدقیق فی الجمع بی الامراض و التفریق)؛ 2. هتک الاستار فی تمویه الدخوار؛ 3. تعالیق (ماحصل له من التجارب و غیرها)؛ 4. شرح احادیث نبویة تتعلق بالطب؛ 5. کتاب المهملات فی کتاب الکلیات؛ 6. کتاب المدخل الی الطب؛ 7. کتاب العلل و الاعراض؛ 8. کتاب الاشارات المرشدة فی الادویة المفردة (2 / 266؛ نیز نک‍ : صفدی، 6 / 247؛ ابن شاکر، 9 / 67). از کتاب العلل و الاعراض نسخه‌ای به خط نسخ در کتابخانۀ آستان قدس به شمارۀ 5203 موجود است (مشهد 2، 2 / 916). مؤلفان بعدی نیز شماری از آثار او را معرفی کرده و به وصف آنها پرداخته‌اند (حاجی خلیفه، 1 / 96، 382، 2 / 1916، 2028). کتاب التدقیق او که ظاهراً از شهرت بیشتری برخوردار بوده، در بیان بیماریهای متشابه و اصول تشخیص آنها از همدیگر است.
دو اثر زیر را نیز به او نسبت داده‌اند که ابن ابی اصیبعه متذکر آنها نشده است: 1. کفایة‌الطبیب فی الطب (بغدادی، 2 / 372)؛ 2. تنبیهات العقول علی حل تشکیکات الاصول، که اثری است در حل مشکلات کتاب الفصول بقراط. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ملی پاریس موجود است. در پایان همین نسخه رساله‌ای دیگر از ابن عالمه آمده که در توضیح برخی فقرات مبهم کتاب المسائل حنین بن اسحاق نوشته شده است (دوسلان، شم‍ 2841)، اما بیشتر آثار مهم او در دست نیست. از آثار موجود او ظاهراً تاکنون چیزی به چاپ نرسیده است.
ابن عالمه در سرودن شعر نیز دست داشت. پاره‌ای از سروده‌های او در دست است (یونینی، 1 / 94؛ صفدی، 6 / 247؛ جندی، 2 / 252).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق / 1882م؛ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، استانبول، نسخۀ خطی کتابخانۀ فیض الله افندی استانبول؛ بغدادی، ایضاح؛ جندی، محمد سلیم، تاریخ معرة النعمان، به کوشش عمررضا کحاله، دمشق، 1965م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ صفدی، خلیل ابن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش س. ددرینگ، بیروت، 1392ق؛ فیلسوف‌الدوله، میرزا عبدالحسین خان، مطرح الانظار، تهران، 1334ق؛ مشهد، خطی؛ یونینی، موسی ابن محمد، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1374ق؛ نیز:

De Slane.

سیدعلی آل‌داود