ابن عابدین

اِبْنِ عابِدین، عنوان چند فقیه حنفی، که در اواخر دوران حکومت عثمانی در شامات می‌زیستند.

1. محمدامین بن عمربن عبدالعزیزبن احمدبن عبدالرحیم بن محمد صلاح‌الدین

(1198-1252ق / 1784-1836م)، فقیه و پیشوای حنفیان شام. او به جهت انتساب به جد اعلایش محمد صلاح‌الدین معروف به عابدین، به ابن عابدین شهرت یافت. نسب وی را به اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع) می‌رسانند. (نک‍ : تیمور پاشا، 256؛ بستانی ف). ابن عابدین پس از حفظ قرآن، تجوید و قرائت برخی علوم دیگر را از شیخ سعید حموی شیخ القراء دمشق فرا گرفت و در این هنگام بر مذهب شافعی بود. آنگاه به ملازمت شاکر عَقاد پرداخت و از وی دانش آموخت. او به تشویق استادش از مذهب شافعی به حنفی عدول کرد و در این مذهب شهرتی یافت و به مرجعیت در فتوی رسید (مردم بک، 36-37). پدرش بازرگان بود و برای تجارت به هند سفر می‌کرد و از آنجا برای مطالعۀ او کتاب می‌آورد (بیطار، 30(1) / 127). از استادان و مشایخ او علاوه بر دو استاد مذکور می‌توان از عبدالقادر و ابراهیم بن اسماعیل نابلسی و هبة الله بعلی شارح الاشباه و النظائر یاد کرد (ابن عابدین، 3-4؛ کتانی، 2 / 216). پسرش علاءالدین محمود و برادرزاده‌اش احمد عابدین، عبدالغنی میدانی، آلوسی، عارف حکمت بک، عمر بن احمد عقّاد و دیگران از او دانش آموخته یا اجازه دریافت داشته‌اند (کتانی، 2 / 217). وی در دمشق درگذشت و درمقبرۀ باب الصغیر در خاک سپرده شد (مردم بک، 39).

آثـار چاپی

1. ردّ المحتار علی الدر المختار فی شرح تنویر الابصار، که حاشیه‌ای است بر الدر المختار حصکفی که خود شرحی است بر تنویر الابصار غزی. این کتاب در 5 جلد، نخستین بار در 1243ق در کلکته چاپ شده است و حاشیۀ ابن عابدین نیز نامیده می‌شود. پسرش تکمله‌ای بر آن افزوده و آن را به پایان رسانده است؛ 2. العقود الدریة فی تنقیح الفتاوی الحامدیة، که از مشهورترین آثار ابن عابدین به شمار می‌رود و در بولاق در 1270 و 1300ق به چاپ رسیده است؛ 3. عقود اللآلی فی الاسانید العوالی (دمشق، 1302ق)؛ 4. مجموعة رسائل ابن عابدین، مشتمل بر بیش از 30 رساله (دمشق، 1301ق)؛ 5. منحة الخالق، حاشیه بر کتاب البحر الرائق فی شرح الدقائق، در 8 جزء (قاهره. 1916م)؛ 6. نسمات الاسحار علی شرح المنار المسمی بافاضة الانوار، در اصول و حاشیه‌ای است بر شرح حصکفی بر کتاب المنار تألیف نسفی (استانبول، 1300ق، قاهره، 1328ق / 1910 و 1979م).

آثـار خطی

1. القاب الزحاف و العلل، در عروض (سید، 1 / 74؛ آلوارت، شم‍ (3) 7157)؛ 2. التعلیقات فی تحقیق ما فی النقایة (خالدوف، شم‍ ‍4161)؛ 3. فتح رب الارباب بحواشی لب الالباب بشرح نبذة الاعراب. دو نسخه از این کتاب موجود است (ظاهریه، نحو، 375-376)؛ 4. نزهة النواظر علی الاشباه و النظائر (ظاهریه، فقه، 2 / 246).
همچنین ذیل تاریخ مرادی، حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی و مطول و آثاری دیگر به او نسبت داده شده است (بغدادی، 2 / 367-368).

2. محمدبن محمدامین بن عمر، ملقب به علاءالدین

(1244-1306ق / 1828-1889م)، فقیه حنفی، از پیروان طریقت خلوتی که عمر خود را در مناصب قضایی و علمی و اجتماعی گذراند و در دمشق وفات یافت و در گورستان باب الصغیر دفن شد ( حافظ، 1 / 63-64). او پس کسب مقدمات در کودکی از مجلس درس پدر استفاده کرد و پس از مرگ پدر، از علمای دمشق و مصر و حجاز چون شیخ سعید حلبی، عبدالرحمن کزبری، عبدالرحمن طیبی، حسن شطّی، حسن بیطار، حامد عطار، هاشم تاجی بعلی، ابراهیم باجوری شیخ جامع ازهر، احمد دحلان مفتی شافعیان در مکه، یوسف غزّی رئیس مدرسان در مدینه و دیگران فقه و حدیث را فراگرفت. اصول طریقۀ خلوتیه را از قطب زمان شیخ محمد مهدی زواوی مغربی فراگرفت (حافظ، همانجا) و جانشین او گردید و به دستور او به قبول مناصب دولتی در دولت عثمانی از جمله مقام قضا در طرابلس شام تن در داد (تیمور پاشا، 253) و در جمعیت علمی برای گردآوری المجلة الشرعیة به ریاست وزیر و مورخ مشهور احمد جودت پاشا، در استانبول شرکت جست (سرکیس، 1 / 155). در زمانی که ریاست جمعیت خیریه را در دمشق عهده‌دار بود، کتابهای موقوفه در شام ـ که در دسترس مردم نبود و تنها متولیان در اختیار داشتند ـ در یک جا گردآوردی و نام المکتبة العمومیة بر آن نهاده شد (کرمی، 11).
از آثار او قرة عیون الاخبار بتکملة رد المحتار علی الدر المختار، از 1290ق تاکنون چند بار در مصر چاپ شده و الهدیة العلائیة لتلامذة المکاتب الابتدائیة، که بار اول در 1299ق در سوریه و بار دوم در 1963م به چاپ رسیده است. از دیگر آثار باقی ماندۀ او نسخه‌ای از کتاب معراج النجاح فی شرح نور الایضاح، به خط مؤلف در کتابخانۀ ظاهریه موجود است (ظاهریه، فقه، 2 / 183-184؛ در مورد دیگر آثار او نک‍ : حافظ، 1 / 65).
از دیگر افراد این خاندان احمدبن عبدالغنی بن عمربن عبدالعزیز (1238-1307ق / 1823-1890م)، محدث و فقیه حنفی صوفی مسلک نیز قابل ذکر است (نک‍ : تیمور پاشا، 251؛ حافظ، 1 / 83-84). از وی چند اثر خطی با عنوانهای رفع الالتباس عن بغیة الناس فی احکام الطهارة و الانجاس (ظاهریه، فقه حنفی، 10 / 396)؛ نثر الدرر علی مولد ابن حجر (همان، تاریخ، 2 / 531-532)، العقیدة القلبیة و چند اثر دیگر در دست است (نک‍ : حافظ، 1 / 84؛ تیمور پاشا، 252).
همچنین می‌توان از ابوالخیر محمدبن احمدبن عبدالغنی بن عمر (1269-1343ق / 1853-1925م)، فقیه حنفی و مفتی شام یاد کرد (نک‍ : تیموریه، 3 / 187) که اثری با عنوان التقریر فی التکویر از او در استانبول در 1900م به چاپ رسیده است (در مورد دیگر آثار وی، نک‍ : حافظ، 1 / 404).

مآخذ

ابن عابدین، محمد، ردالمحتار علی الدر المختار، بولاق. 1272ق؛ بستانی، ف؛ بغدادی، هدیه؛ بیطار، محمد بهجة، «مذکرات سائح فی الشرق العربی»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق 1374ق / 1955م؛ تیمور پاشا، احمد، اعلام الفکر الاسلامی فی العصر الحدیث، قاهره، 1387ق / 1967م؛ تیموریه، فهرست؛ حافظ، محمد مطیع و اباظة نزار، تاریخ علماء دمشق فی القرن الرابع عشر الهجری، دمشق، 1406ق / 1986م؛ سید، خطی؛ سرکیس، چاپی؛ ظاهریه، خطی؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، فاس، 1347ق؛ کرمی، سعید، «دورالکتب و فائدتها»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1389ق / 1969م؛ مردم بک، خلیل، اعیان القرن الثالث عشر، بیروت، 1977م؛ نیز:

Ahlwardt; Khalidov.

عبدالامیر سلیم