ابن عاصم، ابوبکر

اِبْنِ عاصِم، ابوبکر محمد بن محمد بن عاصم قیسی اندلسی غرناطی (760-829ق / 1359-1426م)، ادیب و فقیه مالکی. ابن عاصم در غرناطه متولد شد. در همان شهر پرورش یافت و علوم را از دو دایی خود ابوبکر ابن جُزَیّ و ابومحمد ابن جزی و نیز از ابواسحاق ابراهیم بن الحاج، ابوسعید بن لُب، ابوعبدالله قیجاطی، ابوعبدالله ابن علاّق، ابوالحسن علی بن منصور اشهب، ابومحمد عبدالله تلمسانی، ابواسحاق شاطبی، ابوعبدالله بلنسی و دیگران فراگرفت (بابا تنبکتی، 289-290). فرزندش قاضی ابویحیی مطالب مفصلی دربارۀ او نوشته که بابا تنبکتی (همانجا) آن را نقل کرده است. اما این مطالب بیشتر در مدح و ستایش اوست و جز نکاتی معدود اطلاعی از زندگی او به دست نمی‌دهد. گفته‌اند او در آغاز، پیشۀ صحّافی و کتابفروشی داشته و سرانجام به قاضی القضاتی غرناطه رسیده است (فروخ، 6 / 626). مدتی نیز کاتب (وزیر) یوسف ثانی، الغنی بالله، صاحب غرناطه بوده است (پالنثیا، 429). ابن عاصم علاوه بر پایۀ رفیعش در فقه، در قرائت و ادب نیز مهارت داشته و بیشتر تألیفات او به صورت ارجوزه و قصیده است. در نحو بین قیاس و سماع جمع می‌کرده و گرایش به رأی بصریان داشته است (بابا تنبکتی، 289؛ مقری، 7 / 20).

آثـار

از ده کتاب او که در منابع آمده، 4 اثر زیر برجای مانده است: 1. تحفة الحکام فی نکت العهود و الاحکام، ارجوزه‌ای در فقه مالکی است در 1698 بیت ابن ارجوزه که به تحفۀ ابن عاصم و العاصمیة نیز معروف است، مکرراً چاپ شده است، از جمله چاپی است با ترجمۀ فرانسوی توسط هودا و مارتل (الجزیره و پاریس، 1892-1893م) و چاپی دیگر به کوشش برشه (الجزیره، 1958م). بر این رساله که از مراجع فقه مالکی است. گروهی شرح و تفسیر نوشته‌اند که از آن جمله تفسیرهای محمد بن احمد میاره و محمد بن سودۀ تاودی و علی بن عبدالسلام تسولی و عثمان بن مکی تَوْزری را می‌توان نام برد؛ 2. حدائق الازهار (یا حدیقة الازاهر) فی مستحسن الاجوبة و المضحکات و الحکم و الامثال و الحکایات و النوادر (فاس، بدون تاریخ)؛ 3. مهیع (مرتقی) الوصول الی معرفة علم الاصول (فاس، بدون تاریخ)؛ 4. منظومة فی مبادئ النحو، نسخۀ خطی موجود در رباط (علوش، 1 / 356؛ برای اطلاعات بیشتر در مورد آثار او نک‍ : GAL, II / 341; GAL, S, II / 375).

مآخذ

بابا تنبکتی، «نیل الابتهاج» در حاشیۀ الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق؛ پالنثیا، آنخل گونزالس، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمۀ حسین مؤنس، قاهره، 1955م؛ علوش و رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة برباط، مغرب، 1954م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1983م؛ مقری تلمسانی، احمدبن محمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف محمد البقاعی، بیروت، 1406ق / 1986م؛ نیز:

GAL, GAL, s.

محمد‌آصف فکرت