ابن ظهیر

اِبْنِ ظَهیر، ابوعبدالله، محمد بن احمد اِرْبِلی، ملقب به مجدالدین (602-677ق / 1205-1278م)، ادیب، شاعر و فقیه حنفی. از آنجا که پدرش ظهیرالدین لقب داشت، به ابن ظهیر شهرت یافت. وی در اربل به دنیا آمد و در همانجا به طلب علم پرداخت (ابن رافع، 176؛ ابن تغری بردی، 7 / 283). در اربل از ابن مکرم (ذهبی، سیر، 22 / 246-247) و در بغداد از ابوبکر ابن‌خازن و کاشغری و در دمشق از سخاوی، کریمه دختر عبدالوهاب قرشی و تاج‌الدین ابن حمویه حدیث شنید (ابن شاکر، فوات، 3 / 301؛ ابن تغری بردی، 7 / 284) و گروهی چون ابوشامة، دمیاطی، ابن عطار، ابن خباز، از وی روایت حدیث کرده‌اند (همانجاها، صفدی، 2 / 123) و او به ذهبی اجازۀ نقل همۀ روایات خود را داده بود (ذهبی، معجم، 2 / 152). احمد ابن محمد بن غانم نیز از او دانش آموخت (ابن حجر، 1 / 314-315) و شهاب‌الدین محمود از شاگردان خاص او بود که فنون نظم و نثر را نزد وی فراگرفت (ابن شاکر، فوات، 4 / 82) و هموست که چون استادش درگذشت، قصیده‌ای بزرگ در رثای او سرود و مناقب او را در آن برشمرد (ابن شاکر، عیون، 9 / 318-320). وی بعد از پدر و برادرش شمس‌الدین به سرپرستی مدرسۀ قایماریه برگزیده شد (ابن شداد، 212؛ شمیسانی، 125). ابن ظهیر به مصر نیز مسافرت کرد و در آنجا به نقل احادیثی که از کریمه و سخاوی فرا گرفته بود، پرداخت (سیوطی، 1 / 37).
ابن ظهیر شاعری زبردست بود و در این باب شهرت بسزایی داشت و بیشتر اشعار او در قالب غزل است با اینهمه از عهدۀ دیگر انواع شعر چون مرثیه، اخوانیات، خمریّه نیز به نیکی بر می‌آمد (ابن شاکر، فوات، 3 / 302-310؛ همو، عیون، 320-323؛ ابن فرات، 7 / 127-129؛ ذهبی، معجم، همانجا). او را قصیده‌ای است در اشتیاق به دمشق که در آن زندگی شیرین خویش و نیز مناظر، تفرجگاهها، کوه قاسیون، غوطه، آبگیرها و مسجد جامع دمشق را به زیبایی تمام وصف کرده است. این قصیده به تصریح خود او در مصر سروده شده و چنین پیداست که از اقامت در مصر ناخشنود بوده است (ابن شاکر، فوات، 3 / 304-308؛ مقری، 2 / 393-395).
وی سرانجام به دمشق بازگشت و باقی عمر را در آنجا سپری کرد و پس از مرگ در مقابر الصوفیه به خاکش سپردند (ابن شاکر، عیون، 9 / 318؛ ابن رافع، 177). تا آنجا که اطلاع داریم، هیچ یک از آثار او به چاپ نرسیده است.
آثار او عبارتند از: 1. تذکرة الاریب و تبصرة الادیب، که نسخه‌ای از آن در پاریس موجود است (GAL, S, I / 291)؛ 2. مختصر امثال الشریف الرضی (سید، 3 / 27-28)؛ 3. اشعاری از وی در ضمن مجموعه‌هایی در بغداد و برلین موجود است (نقشبندی، 303-304؛ آلوارت، شم‍، 8251). دیوانی که برخی چون ابن تغری بردی (7 / 284) به او نسبت داده‌اند، ظاهراً مفقود شده است.

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1392ق / 1972م؛ ابن رافع، محمد، تاریخ علماء، بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، 1357ق / 1938م؛ ابن شاکر، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ خطی کتابخانۀ فیض‌الله افندی، استانبول؛ همو، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1973م؛ ابن شداد، محمدبن علی، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی الدهان، دمشق، 1375ق / 1956م؛ ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم، تاریخ، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، 1942م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، 1405ق / 1985م؛ همو، معجم الشیوخ، المعجم الکبیر، به کوشش محمد حبیب الهیلة، طائف، 1408ق / 1988م؛ سید، خطی؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق؛ شمیسانی، حسن، مدارس دمشق فی العصر الایوبی، بیروت، 1403ق / 1983م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381ق / 1961م؛ مقری تلمسانی؛ احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق / 1968م؛ نقشبندی، اسامة ناصر و طمیاء محمد عباس، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، 1985م؛ نیز:

Ahlwardt; GAL, S.

ابوالفضل بیرجندی