جودت پاشا

جودَت پاشا، احمد (رجب 1238-2 ذیحجۀ 1313 / مارس 1823- مه 1895م)، دولتمرد، تاریخ‌نگار، حقوقدان و اندیشمند اصلاح‌طلب عثمانی. وی در خانواده‌ای اشرافی در قصبۀ لوفچه (لووِتس) واقع در بلغارستان کنونی متولد شد (جودت پاشا، IV / 3-4). نیای بزرگ او، یولارکران احمد آقا از سرداران عثمانی در جنگ پـروت (جنگ روس ـ عثمانی در 1123ق / 1711م، نک‍ : «دائرةالمعارف ... »، VII / 443) بود که پس از خاتمۀ جنگ در لوفچه اقامت گزید. به همین سبب خانوادۀ جودت به یولارکران اوغللاری معروف بوده‌اند (جودت پاشا، IV / 3؛ «دائرةالمعارف»، همانجا؛ IA, III / 114). پدرش اسماعیل آقا نیز عضو مجلس ملی بود.
احمد پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاهش، برای ادامۀ تحصیل و به اصرار پدر بزرگش، علی افندی در 1255ق / 1839م و مقارن صدور فرمان تنظیمات خیریه، به «درِ سعادت» یعنی استانبول رفت و در مدارس گوناگون و نزد استادان معروف به فراگیری‌ علوم متداول پرداخت (جودت پاشا، IV / 5-6؛ «دائرةالمعارف»، نیز IA، همانجاها؛ آقشین، 354). هم‌زمان با تحصیل علوم دینی، نزد سرهنگ نوری بیک و عثمان صائب منجم باشی، دو تن از مدرسان هندسه‌خانۀ بریه، ریاضیات و علم هیئت آموخت (همانجاها؛ نیز نک‍ : کاراعلی اوغلو، II / 131؛ کورداکول، 23). وی هم‌زمان با تحصیل، به درگاه و «تکیۀ مراد ملا» با «پوست‌نشینی» محمد مراد افندی راه یافت (جودت پاشا، IV / 13)؛ در آنجا با شاعران، ادیبان و دولتمردان عالی‌رتبه آشنا شد و به محافل ادبی پیوست. او در همان جا نزد فهیم افندی، از شاعران معروف، زبان فارسی آموخت و از وی عنوان «جودت» گرفت (همو، IV / 13-17؛ آقشین، نیز «دائرةالمعارف»، IA، همانجاها).
جودت پاشا پس از اتمام تحصیل، در 1260ق / 1844م با پذیرش مقام قضا در قصبۀ پِرمید از توابع روم ایلی، وارد خدمات دولتی شد. اندکی بعد در 1261ق / 1845م با درجۀ رئوس استانبول ــ مرتبه‌ای از مأموران دولت ــ مدرس گردید (جودت پاشا، IV / 18؛ کارا علی اوغلو، نیز «دائرةالمعارف»، IA، همانجاها). مصطفى رشید پـاشا صدراعظم عصر تنظیمـات ــ که در اندیشۀ اصلاحات در جامعۀ عثمانی بود ــ به شخصی آگاه از مسائل و موازین فقهی نیاز داشت؛ از این رو، جودت پاشا را برکشید؛ وی در اقامتگاه صدر اعظم اسکان یافت، و دبیر، مشاور و مدرس فرزندان او شد (جودت پاشا، IV / 21؛ شاو، II / 64).
جودت پاشا در 1265ق / 1848م کسوت علما را ترک کرد و برای مأموریتی از جانب صدر اعظم به بخارست رفت (همانجا، «دائرةالمعارف»، VII / 444؛ جودت پاشا، IV / 26). دیری نپایید که از سوی رشید پاشا به مقامهای گوناگونی چون عضویت در مجلس معـارف و مدیریت دارالمعلمین ــ که برای تربیت معلمان در نظام آموزشی جدید تأسیس شده بود ــ منصوب شد (همو، IV / 44، شاو، آقشین، کورداکول، همانجاها).
جودت پاشا همراه فؤاد پاشا به بورسه رفت و با همکاری او، با هدف تسهیل آموزش زبان ترکی، کتاب قواعد عثمانیه را تألیف کرد (همانجاها؛ نیز نک‍ : جودت پاشا، IV / 45). وی پس از تأسیس «انجمن دانش» که با اقتباس از آکادمی فرانسه پدید آمده بود، در 1267ق (کارال، VI / 176-178؛ لویس، 123, 346؛ احسان اوغلو، 345-346) به عضویت آن منصوب گردید (جودت پاشا، IV / 47-48؛ آقشین، کورداکول، همانجاها).
وی در 1272ق / 1855م واقعه‌نویس رسمی دولت عثمانی (آقشین، «دائرةالمعارف»، همانجاها)، آن‌گاه با درجۀ مولویت، قاضی گالاتا (غَلَطه) شد و بدین سبب، به مقامی ممتاز در نهاد علمیه دست یافت (جودت پاشا، IV / 73؛ شاو، همانجا). از آن پس، مصطفى رشید پاشا که به وفاداری، لیاقت و دانش جودت پاشا اطمینان یافته بود، او را به مسئولیتهای مهمی چون عضویت در مجلس تنظیمات (جودت پاشا، همانجا)، که نخستین سِمت او در ردۀ بالای حکومت بود، ریاست شورای دولت، ریاست دیوان احکام عدلیه، وزارت معارف، چندین بار وزارت عدلیه، وزارت اوقاف، عضویت و ریاست کمیسیون اراضی، حتى به مدت یک هفته ریاست شورای وزیران، وزارت داخله، استانداری ولایات حلب، مرعش و یافیا، نیز بازرسی ایالات گوناگون عثمانی از جمله بوسنی، قوزان (همو، IV / 83-84؛ آقشین، همانجا؛ شاو، II / 65) برگمارد.
تدوین مجلۀ احکام عدلیه که در حکم قانون مدنی است (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، از جمله اقدامات مهم او در این دوره است. جودت پاشا پس از شرکت در محاکمۀ مدحت پاشا، مدتی از مشاغل دولتی کناره‌گیری کرد و به تنظیم و تألیف، تذاکر و معروضات (نک‍ : بخش آثار) پرداخت. وی در 1303ق / 1885م با عنوان کمیسر روم ایلی شرقی به کار پرداخت و سپس به وزارت عدلیه رسید، اما به سبب اختلاف با صدراعظم کامل پاشا معزول شد و تا پایان عمر شغلی نپذیرفت (آقشین، همانجا). او در 75 سالگی درگذشت و در صحن آرامگاه سلطان محمد فاتح به خاک سپرده شد (شاو، II / 66؛ آقشین، کارا علی اوغلو، همانجاها؛ بروسه‌لی، II / 75؛ «دائرةالمعارف»، VII / 445).
جودت پاشا از چهره‌های درخشان دوران تنظیمات بود و در رأس جریانی اطلاح‌طلب با اندیشۀ اسلامی قرار داشت. وی اندیشه و فلسفۀ غرب را برای جامعۀ ناهمگون سرزمینهای خلافت عثمانی مناسب نمی‌دانست و به همین سبب، با ترجمه و رونویسی از قوانین غربی مخالف بود، اما در مقابل، شیفتۀ فنّاوری و پیشرفت علمی غرب بود و بهره‌گیری از آن را ضروری می‌دانست (کارال، VII / 165؛ آقشین، 355؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). او در زمینۀ حقوق، قوانین و موادِ فقه اسلامی را برای ادارۀ جامعه کافی می‌دانست و از اتحاد ملل اسلامی جانب‌داری می‌کرد. به عقیدۀ وی اگر عثمانیان پیش از فتوحات در غرب به اتحاد میان مسلمانان توفیق می‌یافتند، دوران فرمانروایی آنها طولانی‌تر می‌شد (آقشین، همانجا).
جودت موازین شریعت را قانون اساسی می‌دانست و قانون اساسی به شیوۀ جدید را غیر ضروری می‌شمرد (همو، 356). با کوشش او مجلۀ احکام عدلیه ــ که نخستین اثر حقوقی و در حکم قانون مدنی است ــ مبتنی بر فقه اسلامی تدوین شد (عاکف آیدین، 476؛ «دائرةالمعارف ... »، VII / 448). همچنین اصلاح نظام حقوقی و دادگستری در زمان وزارت او انجام گرفت (نک‍ : کارال، VII / 163-165؛ شاو، II / 79-81).
جودت پاشا تغییر نظام آموزشی را تنها راه پیشرفت می‌دانست و مدارس جدید مانند صبیان، رشدیه، اعدادیه (کودکستان، ابتدایی، متوسطه)، انجمن دانش، دارالمعلمین (تربیت معلم) و دارالفنون (دانشگاه) در زمان وزارت معارف او تأسیس شد (کارال، VI / 176, VII / 202, 207) همچنین، گسترش چاپخانه‌ها از اقدامات درخشان در زمان وزارت او بود (آقشین، 356).
جودت پاشا از پیشگامان ساده‌نویسی در زبان ترکی بود و درعین‌حال می‌کوشید ترکی زبانی علمی نیز باشد (کارال، VI / 180, VII / 213؛ کارا علی اوغلو، II / 130-132؛ اورتایلی، 287).
جهان‌بینی تاریخی جودت پاشا با مورخان و واقعه‌نویسان ادوار پیشین متفاوت بود. وی تحت تأثیر دستاوردهای تنظیمات، در تألیف آثار تاریخی خود از بینش و تفکر دانشمندان فرانسوی چون منتسکیو (1689-1755م / 1100- 1168ق) و میشله (1798-1874م / 1213-1291ق) سود جست. بی‌طرفی، استفاده از مآخذ معتبر، تحقیق در صحت و سقم رویدادها و جست‌وجوی علل آنها، بررسی نتایج به دست آمده و مقایسۀ آنها با یکدیگر، و استفاده از زبان ساده و قابل فهم برای عموم از ویژگیهای آثار او ست (لوند، I / 118؛ کورداکول، 23؛ «دائرةالمعارف»، VII / 446).

آثـار

از جودت پاشا آثاری در زمینه‌های تاریخ، حقوق، ادبیات و دیگر موضوعات باقی مانده است که شمار آنها را تا 21 کتاب نوشته‌اند (برای فهرست آثار او، نک‍ : بروسه‌لی، II / 75-77؛ «دائرةالمعارف»، IA, III / 119-123; VII / 448-449). آشنایی جودت با زبانهای فارسی، عربی، فرانسوی و بلغاری (کارا علی اوغلو، II / 131؛ آقشین، همانجا) در جای جای آثار و اندیشه‌های او جلوه‌گر است.
برخی از مهم‌ترین آثار او اینها ست:
1. تاریخ. این اثر تاریخ عثمانی از 1118 تا 1242ق / 1774 تا 1826م است که از معاهدۀ قاینارجا تا انحلال سپاه ینی چری، و به سفارش انجمن دانش تألیف شد. جودت پاشا این کتاب را با استفاده از مآخذ گوناگون تاریخی، نوشته‌های وقایع‌نگاران پیش از خود، بایگانیها، یادداشتها و مشاهدات شخصی به همراه نقد و تحلیل منابع، در 12 جلد به رشتۀ تحریر در آورده است. این اثر واپسین بار در 1309ق / 1891م در مطبعۀ عامره در استانبول چـاپ شد (جودت، 1 / 2 بب‍ ؛ لـونـد، I / 386؛ بروسه‌لی، II / 75؛ نیز نک‍ : IA, III / 119؛ «دائرةالمعارف»، همانجا).
2. تذاکر، مجموعه یادداشتها و خاطرات جودت است که در زمان واقعه‌نویسی به رشتۀ تحریر درآورده است. وی این یادداشتها را به صورت «تذکره» برای لطفی افندی ــ واقعه‌نویس پس از خود ــ فرستاد. این اثر شامل 40 تذکره است: 6 تذکرۀ نخست شرح حال واقعه‌نویسان پیش از خود او، تذکره‌های 6 تا 39 دربارۀ رویدادهایی که مؤلف شخصاً ناظر آنها بوده، و تذکرۀ 40 شرح زندگانی خود او ست. مجموعۀ تذاکر در 1967م به کوشش جاوید بایسون به صورت برگردان به حروف لاتین منتشر شد و آخرین چاپ آن در 1991م به همت انجمن تاریخ ترک انتشار یافته است (همانجاها).
3. معروضات، کـه گزیـده‌ای از رویدادهای تاریخی ـ سیاسی از 1255 تا 1293ق / 1839 تا 1876م است و جودت پاشا آن را به دستور سلطان عبـدالحمیـد دوم (سل‍ 1293-1327ق / 1876-1909م) تألیف کرد. این اثر به کوشش یوسف حلاج اوغلو در 1980م با حروف لاتین انتشار یافته است.
4. قصص انبیا و تواریخ خلفا، که تاریخ پیامبران از آدم تا خاتم (ص) در 12 جزء است (کارا علی اوغلو، II / 133). این کتاب را فاطمه عالیه، دختر احمد جودت در 1321ق / 1915م چاپ کرد و جالب است که این اثر جودت، در دوران سلطان عبدالحمید دوم، در شمار کتابهای ممنوع بود. متن ساده‌شدۀ این اثر با حروف لاتین در 1977م به چاپ رسیده است؛ همچنین این کتاب به زبان ترکی قازان نیز ترجمه شده، و انتشار یافته است (بروسه‌لی، همانجا؛ کارال، VII / 414؛ کارا علی اوغلو، همانجا؛ «دائرةالمعارف»، VII / 448).
5. قواعد عثمانیه، که با همکاری فؤاد پاشا، و در آموزش زبان ترکی تألیف شد. جودت پاشا بعدها متن آن را ساده‌تر کرد و با نام قواعد ترکیه یا ترتیب جدید قواعد عثمانیه به چاپ رساند. این کتاب به زبان آلمانی نیز ترجمه شده است (همان، VII / 449؛ کارا علی اوغلو، II / 132؛ بورسالی، همانجا؛ آقشین، 354).
جودت پاشا به فارسی نیز شعر می‌سرود و تخلص «وهبی» داشت. دیوان اشعار او به ترکی و فارسی، شامل قصاید و غزلیات در کتابخانۀ بلدیۀ (شهرداری) استانبول موجود است (همانجاها؛ جودت پاشا، IV / 13-14).

مآخذ

جودت، احمد، تاریخ، استانبول، 1309ق؛ نیز:

Akif Aydin, M., «Osmanlı hukuku», Osmanlı devleti ve medeniyeti tarihi, ed. E. İhsanoğlu, Istanbul, 1994, vol. I; AkŞin, S., «Düsunce ve bilim tarihi (1839-1908)», Türkiye tarihi (Osmanlı devleti , 1600-1908), Istanbul, 2008; Bursalı, M. T., Osmanlı müellifleri, ed. A. F. Yavuz and İ. Özen, Istanbul, 1978; Cevdet PaŞa, A., Tezâkir, ed. C. Baysun, Ankara, 1986; IA; İhsanoğlu, E., «Osmanlı eğitim ve bilim kurumlari», Osmanlı devleti ve medeniyeti tarihi, Istanbul, 1998, vol.II; Karal, E. Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; Karaalioğlu, S. K., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1982; Kurdakul, S., Sairler ve yazarlar sözlüğü, Istanbul, 1985; Levend, A. S., Türk edebiyatı tarihi, Ankara, 2008; Lewıs, B., The Emergence of Modern Turkey, London, 1968; Ortaylı, İ., «Tanzimat devri ve sorası idari teŞkilat», Osmanlı devleti ve medeniyet tarihi, ed. E. İhsanoğlu, Istanbul, 1994, vol. I; Shaw, S. J. and E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge etc. 1977; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993.

علی‌اکبر دیانت