جواد پاشا

جَوادْ پاشا، یا جواد احمد پاشا (1267-1318ق / 1851-1900م)، نویسنده، دولتمرد و صدر اعظم عثمانی.
وی در دمشق متولد شد. پدرش مصطفى عاصم با منصب میرآلای (سرهنگ) در همان شهر مأموریت داشت. در کودکی پدر و مادرش را از دست داد و سرپرستی او را حسام‌الدین افندی، قاضی عسکر و شیخ الاسلام بعدی، برعهده گرفت. پس از تحصیلات ابتدایی وارد مدرسۀ نظام شد و در 1281ق / 1865م در مکتب حربیه (دانشکدۀ افسری) ادامۀ تحصیل داد و در 1287ق / 1871م با درجۀ سروانی (یوزباشی) فارغ‌التحصیل شد و در ارکان حرب (ستاد ارتش) (کارال، VIII / 297؛ پاکالین، V / 18-19؛ EI2, II / 489; IA, III / 111) به کار و تدریس ریاضیات پرداخت (کارال، همانجا).
جواد پاشا که پابه‌پای امور نظامی به مطالعه و تحقیق نیز علاقه‌مند بود؛ کتابی با عنوان معلومات الکافیة فی ممالک العثمانیة تألیف، و آن را به سلطان عبدالعزیز تقدیم کرد و در پی آن به درجۀ سرگردی (مین‌باشی) ارتقا یافت («دائرةالمعارف دیانت ... »، VII / 430؛ پاکالین، همانجا).
 جواد احمد در 1293ق / 1876م در جنگ روس و عثمانی شرکت کرد و کفایت بسیار نشان داد. سپس درجات نظامی را یکی پس از دیگری به سرعت پیمود و به درجۀ مشیری، عالی‌ترین درجۀ نظامی ارتقا یافت و به فرماندهی سپاه مستقر در جزیرۀ کرت و نیز استانداری آنجا منصوب شد. او همچنین در کمیسیونهای حل اختلاف از جمله تحدید حدود مرز ایران و عثمانی عضویت یافت و مدتی نیز سردبیر جریدۀ عسکریه بود (کارال، پاکالین، نیز، «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها).
جواد احمد گذشته از امور نظامی، در امور سیاسی نیز دست داشت و از این رو، بـه سفارت دولت عثمانی در چَتینه ــ ایالتِ مرکزی مونتنگرو (قره‌طاغ) ــ منصوب شد (همانجاها؛ IA، نیز EI2 ، همانجاها). در مدت اقامت در آنجا از طرف دولت قره‌طاغ نشان شجاعت به او اهدا شد (پاکالین، V / 20). شایستگی جواد پاشا در انجام وظایف، مورد توجه و عنایت خاص سلطان عبدالحمید دوم (سل‍ 1293-1327ق / 1876-1909م) قرارگرفت و در پی عزل صدراعظم کامل پاشا در محرم 1309 / سپتامبر 1891، جواد پاشا به جای او بر مسند صدارت عظما نشست (کارال، همانجا؛ دانشمند، IV / 331؛ بروسه‌لی، III / 42؛ IA, III / 112). جواد پاشا در مدت صدارتش که 3 سال و 9 ماه به طول انجامید، مجری بی‌چون و چرای فرمانهای سلطان بود. از این رو نشانهای درجه اول عثمانی به او اهدا شد و آجودان ویژۀ سلطان گردید (کارال، VIII / 297-298؛ IA، همانجا).
توجه خاص سلطان مستبد عثمانی به جواد پاشا، حسد درباریان و دولتمردان دولت عثمانی را برانگیخت و آنان به تدریج پادشاه را نسبت به وی بدبین کردند. از سویی دیگر شورش ارامنه در شهرهای مرزیفون و یوزگات که با تحریک و پشتیبانی دولتهای خارجی انجام می‌گرفت، مهم‌ترین مسئلۀ دوران صدارت او بود. دول خارجی خواستار اصلاحات بودند و برای اجرای آن دولت را تحت فشار قرار می‌دادند. جواد پاشا نیز انتقال قدرت از دربار به صدراعظم را تنها راه تحقق اصلاحات می‌دانست؛ اما با پیشنهاد این طرح به سلطان، که آن را برابر با از دست دادن قدرت خود می‌دانست، به صدارت خود خاتمه داد و در 1312ق / 1895م از صدارت عزل شد و بار دیگر به استانداری کرت منصوب گردید (کارال، VIII / 298؛ پاکالین، V / 20-21).
جواد پاشا در این دوره از حکومت بر جزیرۀ کرت به عمران و آبادی آنجا پرداخت و یک بار در همان‌جا، مهمان‌داری از ویلهلم دوم، امپراتور آلمان را که عازم سوریه بود، نیز برعهده گرفت (پاکالین، نیز IA، «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها). او که در این مأموریت دچار بیماری سل شده بود، به استانبول بازگشت و سرانجام در اقامتگاهش در محلۀ نشانطاش درگذشت و در آرامگاه پدرش در جوار مقبرۀ امیر بخاری واقع در محلۀ فاتح استانبول به خاک سپرده شد («دائرةالمعارف ترک ... »، X / 263-264؛ پاکالین، V / 22).
جواد پاشا را به دینداری، نیکوکاری و شجاعت و دلبستگی به دانش و فرهنگ ستوده‌اند. گذشته از تألیفاتی چند، در انجام خدمت فرهنگی کتابخانه‌اش را که شامل 5 هزار جلد بود به کتابخانۀ استانبول و به عبارتی به موزۀ باستان‌شناسی اهدا کرد. همچنین در محوطۀ باب عالی ساختمانی برای کتابخانه ساخت که امروزه مرکز آرشیو عثمانی است (بروسه‌لی، همانجا؛ پاکالین، V / 27-28؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). وی همچنین به زبانهای عربی، فارسی، فرانسوی، یونانی و ایتالیایی آشنایی داشت (همانجا).

آثـار

از جواد پاشا آثار چندی بر جای مانده است: 1. تاریخ عسکریۀ عثمانی، که آن را در 10 جلد طرح‌ریزی کرده بود، اما فقط 3 جلد آن به دست ما رسیده است و شاید همان 3 جلد را نوشته بوده است. جلد اول این اثر که مشتمل بر شرح تشکیلات سپاه عثمانی است، در 1297-1299ق / 1880-1882م در استانبول چاپ شده است و ترجمۀ فرانسوی آن نیز با عنوان «تشکیلات نظامی دولت عثمانی از بدو تأسیس تا امروز» در 1299ق / 1882م، در پاریس به چاپ رسیده است. مجلدات دوم و سوم که به نظام جدید و تشکیل عساکر منصورۀ محمدی و با سازمان سپاه در دورۀ عبدالحمید دوم مربوط است، چاپ نشده، و نسخۀ خطی آنها در کتابخانۀ یونیورسیته محفوظ است. 2. خلاصة تاریخ عسکریه، استانبول، 1291ق / 1874م؛ 3. معلومات الکافیة فی ممالک العثمانیة، استانبول، 1289ق / 1872م؛ 4. «مباحث دقیق ریاضیات» (ریاضیه نین مباحث دقیقه سی). 5. سما یا کوسموگرافیا. 6. «تطبیق کیمیا در صنایع»؛ 7. تلفون؛ 8. مجله‌ای با عنوان یادگار شامل مقالات مربوط به صنعت و اخلاق که 24 شماره از آن انتشار یافت (پاکالین، همانجا؛ بروسه‌لی، III / 42).

مآخذ

Bursalı, M.T., Osmanlı müellifleri, Istanbul, 1975; Daniԫmend, İ.H., İzahlı Osmaanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1972; EI2; IA; Karal, E.Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1995; Pakalin, M. Z., Sicil-li Osmanlî zeyli, Ankara, 2008; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1968; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993.

علی‌اکبر دیانت