جنبلانی

جُنْبُلانی، ابومحمد عبدالله (235-287ق / 849-900م)، از داعیان طریقت نُصَیری. او را اهل جنبلا، محلی میان واسط و كوفه (یاقوت، 2 / 126)، در عراق عجم دانسته‌اند؛ از همین رو، به جنبلانی و نیز فارسی معروف است.

افزون بر آن، به سبب كثرت ریاضت لقب عابد و زاهد نیز گرفته بود (طویل، 258؛ حریری، 30؛ علوی، 28-29؛ زرکلی، 4 / 118).
جنبلانی پس از محمد بن نُصَیر و محمد بن جندب، سومین داعی نصیری به شمار می‌رود («المجموع»، 248). او استاد معروف‌ترین داعی نصیری حسین بن حمدان خصیبی (د 346ق / 957م؛ ه‍ م) است. گویا در سفری که جنبلانی به مصر رفته بود، با خصیبی آشنا می‌شود و او را به کیش نصیریه فرا می‌خواند (طویل، همانجا؛ موسى، 262).
ظاهراً پیروان نصیریه در زمان جنبلانی، به نام او معروف بودند و جنبلانیه نام داشتند. خصیبی نیز مردم را به فرقۀ جنبلانیه دعوت می‌کرد، اما بعدها نام آنها به نصیریه و علویون تغییر یافت (طویل، همانجا؛ موسى، 266).
جنبلانیه را طریقتی صوفیانه نیز دانسته‌اند، و گفته‌اند که جنید بغدادی به طریقت جنبلانیه پیوست (حریری، 31).
دربارۀ طریقتی که جنبلانی بنا نهاد، چیزی نمی‌دانیم. در متون نصیریه نیز چنین شهادت داده‌اند که دینشان نصیری، طریقتشان جنبلانی و مذهبشان خصیبی است («المجموع»، 254). همچنین گفته‌اند که جنبلانی برای نصیریان فقهی وضع کرد که با فقه جعفری و دیگر مکاتب فقهی اهل سنت اختلاف داشت (حریری، همانجا).
گویا پس از وفات جنبلانی، پیروان او با اسماعیلیان در عانه، نزدیکی مرز عراق و سوریه، گرد آمدند تا بتوانند اختلافات را کنار بگذارند و با هم متحد شوند، اما نتیجه‌ای نگرفتند (طویل، همانجا).
جنبلانی شخصیت اصلی کتابی است با عنوان الاکوار و الادوار النورانیة که نویسندۀ آن احتمالاً خصیبی است و بسیاری از نقل قولهایی که در تقویم جشنهای نصیریه نگهداری می‌شود، برگرفته از آن است؛ از این رو، شاید بتوان او را پایه‌گذار رسوم ایرانی‌ای دانست که در فرقۀ نصیریه وجود دارد؛ ازجمله، جشن نوروز یا مهرگان ایرانیان که نصیریه آن را روزی می‌دانستند که الوهیت علی (ع) در آن آشکار شد (هالم، 146).

مآخذ

حریری، ابوموسى، العلویون النصیریون، بیروت، 1984م؛ زرکلی، اعلام؛ طویل، محمد امین غالب، تاریخ العلویین، بیروت، داراندلس؛ علوی، علی عزیز ابراهیم، العلویون، نجف، 1392ق / 1972م؛ «المجموع»، همراه العلویون النصیریون (نک‍ : هم‍ ، حریری)؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Halm, H., «Nusayriyya», EI2, vol. VIII; Moosa, M., Extremist Shiites, New York, 1987.

سمیه ربیعی