جن

جِنّ، نام هفتاد و دومین سورۀ قرآن مجید پس از نوح و پیش از مزمِّل به ترتیب مصحف، و سی و ششمین سورۀ قرآن پس از الرحمٰن یا احقاف و پیش از یٰس به ترتیب نزول (ابن ندیم، 28-30). این سوره که نام دیگر آن «قُل اُوحِیَ» است، مشتمل بر 28 آیه و 285 کلمه، مکی و از سوره‌هایی است که با «قل» شروع می‌شود و با 4 سورۀ دیگر آغاز شده با «قل» در جزء 30، گروه سوره‌ای مشهوری را تشکیل می‌دهند. سورۀ زوجِ آن سورۀ نوح است که بیشترین شباهت آنها افزون بر یکسانی تعداد آیات (28 آیه)، در شکل بیان متقاطع آیات سوره و پایانۀ مساوی آنها ست (برای کلیات سوره، نک‍ : طوسی، 10 / 144؛ آل غازی، 2 / 3؛ ابوحیان، 8 / 344).
در شأن نزول این آیات که برخی آن را با نزول آیات احقاف هم‌زمان دانسته‌اند، بیانهای مختلفی آمده است؛ از آن جمله این است که پیامبر (ص) برای دعوت مردم همراه با زید بن حارثه از مکه به سوی بازار عکاظ در طائف سفر کرد که احدی به دعوت او پاسخ نگفت. در بازگشت به مکه با رسیدن به محلی به نام وادی جن (مجنه)، در دل شب به تلاوت قرآن پرداخت. جمعی از طایفۀ جن که از آنجا می‌گذشتند، با شنیدن قرائت قرآن پیامبر (ص) به آن گوش فرا دادند و یکدیگر را امر به سکوت کردند. با پایان تلاوتِ حضرت، ایمان آوردند و به سوی قوم خود بازگشتند و به عنوان مبلغانی قوم خود را به اسلام دعوت کردند. گروهی دیگر نیز ایمان آوردند، و با هم به محضر پیامبر (ص) رسیدند، و پیامبر (ص) تعلیمات اسلام را به آنها یاد داد. اینجا بود که آیات سورۀ احقاف و آیات سورۀ جن نازل گردید. دیگر اینکه پیامبر (ص) مشغول نماز صبح بود و در آن تلاوت قرآن می‌کرد، گروهی از جن که در حال تحقیق و جست‌و‌جو بودند و قطع اخبار آسمان آنان را به وحشت افکنده بود، صدای تلاوت قرآن پیامبر (ص) را شنیدند و گفتند: علت قطع اخبار آسمان همین است. اینجا بود که به سوی قوم خود بازگشتند و آنها را به اسلام دعوت کردند (طبری، 29 / 127-128؛ ابولیث، 3 / 480؛ طبرسی، 10 / 554؛ حویزی، 5 / 19؛ طباطبایی، 18 / 220).
در روایات فضایل و خواص قرائت این سوره، خواصی از جمله نرسیدن چشم زخم، جادو، سحر و مکر جنیان در زندگی دنیا، امنیت از جن، امنیت از حاکمان جائر، خروج از غل و حبس، و رهایی از ضیق و تنگی، و فضایلی چون همراهی با پیامبر(ص)، اعطای ثواب آزاد کردن برده به تعداد هر جن تصدیق یا تکذیب‌کنندۀ پیامبر (ص) نقل شده است (ثعلبی، 10 / 49؛ طبرسی، 10 / 550؛ بحرانی، 4 / 390-391).
بیان سورۀ جن، پر تغزّل با گزاره‌های کوتاه است و تنها سورۀ قرآن است که 12 آیۀ پی‌در‌پی دارد و جمعاً 14 آیۀ آن، یعنی نصف سوره با «اَنَّ» (بیشتر در ترکیب «اَنَّا» و 5 آیۀ آن با «قل» آغاز شده است؛ بدین گونه، شروعهای مساوی آیات ضرب آهنگ متنوعی نسبت به سایر ضرب‌آهنگهای سور قرآنی ایجاد می‌کند. پایان آیات نیز همواره منصوب و با آوای کشیدۀ «ا» در هنگام وقف شکل می‌گیرد، گویی این ضرب‌آهنگ با محتوای اسرارآمیز «جن» در فرهنگ زبانی عرب همخوانی دارد.
هر چند بحث از جن با واژه‌های مختلف بارها در قرآن آمده است و در آیات 29-33 سورۀ احقاف (46)، مشخصاً حکایت آغازین سورۀ جن به زبانی دیگر یا حکایتی دیگر از شنیدن آیات وحیانی قرآن مجید توسط جنیان مطرح شده است، اما این سوره تنها سوره‌ای است که به تمامی، نحوۀ برخورد جنیان با وحی و دیدگاهها، عقاید و موضع‌گیریهای آنان و حکمتهای حاصل از این فرایند را حکایت کرده است. مهم‌ترین موضوع مورد توجه مفسران در این سوره، مفهوم جن و نحوۀ ارتباط آنها با آدمیان و به‌ویژه پیامبر(ص) است (نک‍ : ه‍ د، جن، بخش I).
محتوای این سوره را می‌توان به دو بخش معنایی یا رکوع تقسیم کرد؛ بخش اول مواجهۀ دسته‌ای از جنیان با آیات قرآن و شنیدن پیام وحی است (آیه‌های 1-18)، و بخش دوم مجموعه پیامهایی است که با واژۀ «قل» به پیامبر(ص) ابلاغ می‌شود و از زبان او در قرآن قرار می‌گیرند (آیه‌های 19-28) که گویی نتیجۀ بیان داستان بخش اول سوره است که خود با «قل» آغاز شده است (آیۀ 1).
محتوای سوره در بخش اول نقل وحی است بر پیامبر (ص) و در آن خداوند نحوۀ برخورد گروهی از جنیان را با شنیدن وحی (آیۀ 1) بیان می‌کند که می‌تواند به 4 دستۀ اصلی تقسیم شود: ایمان به اعتقادات پیذیرفته شده در محتوای وحی توسط جنیان (آیه‌های 2، 3، 13)؛ در سوی دیگر، انکار و عناد گروهی از جنیان در مقابل محتوای وحی (آیه‌های 4، 5، 7)؛ گونه‌ای از ارتباط انسانها و جنیان یعنی پناه بردن انسانهایی به اجنه با اهداف غیر الٰهی و منفی، و یکسانی اعتقادات باطل آنها (آیۀ 6)؛ بسته شدن راههای آسمان و جهان غیب برای نفوذ و جلوگیری از جنیان و هدف گرفتن آنها با شهابها (آیه‌های 8، 9؛ نیز حجر / 15 / 18، صافات / 37 / 10) و در نتیجۀ آن بی‌خبر شدن جنیان از اطلاعات جهان غیب (آیه‌های 8-10؛ نیز نک‍ : قطب، 6 / 3721).
محتوای بخش دوم که با گزارش استقبال جنیان از پیامبر (ص) همراه است (آیۀ 19)، شامل معارفی است چون وحدانیت خداوند (آیۀ 20)، خدا را مالک ضرر و زیان دانستن (آیۀ 21)، خدا را تنها پناه دانستن (آیۀ 22)، بیان جایگاه بلاغی رسول، انذار از آتش برای گناهکاران (آیۀ 23)، تحقق وعده‌های الٰهی (آیه‌های 24-25)، احاطۀ خداوند بر غیب (آیۀ 26)، عدم اطلاع کسی بر غیب جز به رضای خداوند (آیه‌های 36-37) ــ کـه این مفهوم با بسته شدن راههای آسمان برای جنیان مرتبط است (آیه‌های 8-9) ــ و سوره بـا ایـن مفهـوم کـه رسولان خـود در معرض امتحان الٰهی و موظف به درستی عمل‌اند، خاتمه می‌یابد (آیۀ 28؛ نیز نک‍ : قطب، 6 / 3723، 3738).
شاید بتوان مفهوم درونی سوره با توجه به پیوستگی معنایی و نسبت بین دو بخش اصلی را این‌گونه بیان کرد: مهم‌ترین مقصود سوره بیان محدود کردن و نقش جنیان در هستی است؛ آیه‌های 8 تا 10 با جهت‌گیری منفی و آیه‌های 26 تا 28 با جهت‌گیری اثباتی، حکایت از نفی راهیابی از این پسِ اجنه به عالم علم غیب و اختصاص آن به رسولان برگزیدۀ الٰهی دارد. این نکته با بعثت پیامبر (ص) و ارسال رحمة‌للعالمینی ایشان رخ می‌دهد (انبیاء / 21 / 107) و گویی اعلام این اتفاق که نوعی تغییر در قانونمندیهای هستی و آسان شدن زندگی برای آدمیان و مصون ماندن آنان از آزار و مداخلۀ جنیان و تسریع پیمودن راه کمال و نجات است، برای قرآن اهمیت دارد. بقیۀ مطالب این سوره به دنبال این محتوا درصدد بیان این دو نکته است که جنیان نیز مانند انسان تکلیف دارند و در صورت عصیان و سرپیچی، جهنم جایگاه آنان است (آیه‌های 14، 15، 17، 23؛ نیز نک‍ : اعراف / 7 / 179؛ هود / 11 / 119؛ سجده / 32 / 13) و پیامبر انسانی نیز پیامبر آنان است و قرآن، هم آنان و هم انسان را مخاطب قرار می‌دهد (آیۀ 20؛ نیز نک‍ : انعام / 6 / 130) و هر دو پیام برای هر دو گروه انس و جن است و همه در مقابل آن مسئول‌اند. این تأکید هستی قرآن مجید به مسئولیت پیامبران در مقابل امکان دسترسی به غیب نیز جریان می‌یابد و بدین گونه، عدم پیراستگی همۀ اجزاء هستی، از جواب‌گویی و مسئولیت آنان در مقابل داوری الٰهی را اثبات می‌کند (نک‍ : طوسی، 10 / 150؛ طبرسی، 10 / 562 -564؛ طباطبایی، 20 / 43).
احادیث تفسیری بسیاری در بیان آیات این سوره نقل شده که از آن جمله در منابع شیعی چنین آمده است: منظور از اسلام اقرار به ولایت ائمه‌(ع)؛ تعبیر دعوت عبدالله به دعوت پیامبر(ص) به ولایت علی (ع)؛ بلاغ، ابلاغ ولایت علی (ع)؛ عصیان، عصیان در ولایت؛ شخص مورد رضایت برای اطلاع از غیب، علی مرتضێ (ع)؛ استقامت در طریقت، استقامت در ولایت علی بن ابی‌طالب (ع)؛ هُدێ، ولایت علی (ع) و اوصیا؛ مساجد، مواضع سجود (وجه، یدین، رکبتین و ابهامین) و در روایت دیگری ائمه (ع)؛ ذکر رب، ولایت علی بن ابی‌طالب (ع)؛ و روایاتی در مورد اطلاع داشتن پیامبر (ص) و ائمه (ع) از غیب (فرات، 509-512؛ قمی، 2 / 389-390).
این سوره از سوره‌هایی است که به دلیل جذابیت مفهوم جن و پیچیدگی موضوعی آن، تک‌نگاشتهای مستقل و فراوانی در تفسیر و تبیین مفهوم آن در تاریخ تفسیر اسلامی و حتى مستشرقان وجود دارد که از جملۀ آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد تفسیر الجن و الجان علی ما فی القرآن، تألیف سید احمد خان دهلوی؛ الشیطان فی المیزان، تألیف سید محمدعلی هبةالدین شهرستانی با نام فارسی جان و جن (نک‍ : آقابزرگ، 5 / 77، 148، 14 / 271)؛ ساکنان آسمان از نظر قرآن، تألیف عباس علی محمودی.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، دمشق، 1382ق؛ ابوحیان غرناطی، محمد، البحر المحیط، بیروت، 1411ق / 1990م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، به کوشش عبدالرحیم احمد زقه، بغداد، 1405-1406ق؛ بحرانی، هاشم، البرهان، به کوشش محمود موسوی زرندی، قم، 1394ق؛ ثعلبی، احمد، الکشف و البیان، به کوشش ابومحمد ابن عاشور، بیروت، 1422ق؛ حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1415ق؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، 1417ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، تهران، 1372ش؛ طبری، تفسیر، به کوشش صدقی جمیل عطار، بیروت، 1405ق؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ فرات کوفی، تفسیر، تهران، 1410ق؛ قرآن کریم؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1402ق / 1982م؛ قمی، علی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، 1387ق.

مهدی مطیع