جمل

جَمَل، سلیمان بن عمر بن منصور عُجَیلی (د 11 ذیقعدۀ 1204ق / 23 ژوئیۀ 1790م)، معروف به جمل، فقیه شافعی، محدث، مفسر و صوفی سدۀ 12ق / 18م.
وی در «مُنیَة عجیل»، واقع در غرب مصر متولد شد. از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست و در منابع بیشتر به آثار او اشاره شده است. با این همه، از منابع چنین می‌توان دریافت که جمل در زمانی نامعلوم (شاید در دوران جوانی) برای فراگیری فقه و حدیث به قاهره رفت و از محضر استادان آن زمان، همچون عطیۀ اجهوری و شمس حفناوی بهره برد. آن‌گاه به تصوف روی آورد و اصول طریقۀ خلوتیه را از شیخ حنفی فرا گرفت. شیخ شأن بسیاری برای وی قائل بود و او را به سمت امام و خطیب مسجد مجاور خانه‌اش منصوب کرد (جمل، حاشیة ... ، 1 / 9؛ جبرتی، 4 / 120؛ بیطار، 2 / 692). جمل از آن پس به تدریس فقه، حدیث و تفسیر در قاهره ــ در مشهد حسینی و اشرفیـه ــ مشغول شد و شـاگردان بسیـاری از محضر او بهره بردند. وی هرگز ازدواج نکرد و در اواخر عمر ترک دنیا گفت، لباس پشمین پوشید و بیشتر اوقات خود را به زیارت اولیا و مشایخ گذراند و سرانجام در قاهره درگذشت (جبرتی، همانجا؛ بیطار، 2 / 692-693).

آثـار

از جمل آثار متعددی بر جای مانده است که بیشتر آنها حاشیه و شرح بر آثار نویسندگان پیش از او ست؛ از جمله حاشیه‌ای بر شرح منهج الطلاب شیخ زکریا انصاری، دربارۀ فقه مذهب شافعـی کـه نگارش آن در 1184ق بـه پایان رسیـد (نک‍ : الفهرس ... ، 2 / 950؛ واندیک، 156؛ سرکیس، 712). این کتاب با نام فتوحات الوهاب بتوضیح شرح منهج الطلاب نیز ثبت شده و نخستین بار در قاهره (1305ق) به چاپ رسیده است (بغدادی، 2 / 178؛ واندیک، همانجا).
جمل در ابتدای این حاشیه، هدف از نگارش آن را درک دقیق‌تر طلاب از موضوعات کتاب عنوان کرده است. وی با در نظر گرفتن شروح، حواشی و تفاسیر مختلفی که پیش از او بر این کتاب نوشته شده بود، و همچنین با به‌کارگیری تقریرات استادانش، عطیه و شمس‌حفناوی، به تألیف این شرح پرداخته است (همان، 1 / 9-10).
شرح دیگر او، الفتوحات الالٰهیة بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق (بالدقائق) الخفیة است که به گفتۀ خود او در خاتمۀ کتاب، نگارش آن در 1198ق به پایان رسیده است (4 / 630). این کتاب شرحی است بر تفسیر جلالین جلال‌الدین سیوطی و جلال‌الدین محمدمحلی که در قاهره (1253ق / 1837م) به چاپ رسیده است (نک‍ : الفهرس، 1 / 443؛ واندیک، 116؛ اوائل ... ، 74؛ بغدادی، 2 / 177).
دیگر آثار جمل که به چاپ رسیده‌اند، عبارت‌اند از: تقریرات که نخستین ‌بار در 1286ق / 1869م به چاپ رسیده است ( اوائل، 169؛ سرکیس، 711)؛ الفتح الجواد بشرح قصیدة بانت سعاد (GAL, II / 465; GAL, S, III / 1192; GAS, II / 223)؛ فتوحات الاحمدیة بالمنح المحمدیة، که حاشیه‌ای بر قصیدۀ همزیۀ ابوسعید محمد بوصیری است. این کتاب در 1188ق تکمیل شده و نخستین ‌بار در قاهره (1266ق / 1878م) به چاپ رسیده است (نک‍ : اوائل، 234؛ الفهرس، 5 / 2025).
همچنین آثار چاپ‌نشدۀ وی عبارت‌اند از: المنح الالٰهیات فی شرح دلائل الخیرات، که شرحی بر دلائل الخیرات، اثر مشهورجزولی‌ است (نک‍ : خدیویه، 2 / 232؛ سید، 3 / 120؛ فهرس ... ، 2 / 356؛ ازهریه، 6 / 402)؛ حواشی ‌على ‌فضائل‌ رمضان، کـه ‌برای‌ استـادش عطیۀ اجهوری نگاشت (نک‍ : خدیویه، 6 / 135)؛ المواهب المحمدیة فی شرح الشمائل الترمذیة، که نگـارش آن در 1196 ق بـه پـایـان رسیـده است (نک‍ : تیموریه، 2 / 330؛ خدیویه،1 / 436؛ بانکیپور، XV / 38 ؛ حتی، V / 209-210؛ آلوارت، شم‍ 9640)؛ القول المنیر فی شرح الحزب الکبیر. تألیف این کتاب که شرح کتاب حزب الکبیر شاذلی است، در 1194ق به پایان رسیده است (خدیویه، 7 / 154؛ سید، 2 / 228).

مآخذ

ازهریه، فهرست؛ اوائل المطبوعات المصریة، به کوشش چیهان محمود سید و شعبان عبدالعزیز خلیفه، اسکندریه، 2000م؛ بغدادی، ایضاح؛ بیطار، عبدالرزاق، حلیة البشر، به کوشش محمد بهجت بیطار، دمشق، 1382ق؛ تیموریه، فهرست؛ جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، به کوشش حسن محمد جوهر و عمر دسوقی، قاهره، 1965م؛ جمل، سلیمان، حاشیة على شرح المنهج، بیروت، 1417ق؛ همو، الفتوحات الالٰهیه، بیروت، 1377ق؛ خدیویه، فهرست؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق / 1928م؛ سید، خطی؛ فهرس مخطوطات جامعة الاسکندریة، به کوشش یوسف زیدان، قاهره، 1995م؛ الفهرس الموحد، ریاض، 1406ق؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، به کوشش محمدعلی ببلاوی، قاهره، 1313ق / 1896م؛ نیز:

Ahlwardt ; Bankipore ; GAL; GAL, S; GAS; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938 .

مریم فلاحتی موحد