جلیله بنت مره

جَلیله بِنْتِ مُرّه، شاعرۀ عصر جاهلی. تنها خبری که از جلیله در دست داریم، بخش کوچکی از داستانها و روایتهای مربوط به جنگ بسوس (ه‍ م) است؛ در این کشمکشهای 40 ساله دو قبیلۀ خویشاوندِ بکر و تغلب، بر سر زخمی شدن ماده شتری رو در روی هم قرار می‌گیرند.
کُلَیب بن ربیعه (از قبیلۀ تغلب) که بزرگ قبیلۀ خود، و بسیار سخت‌گیر و غیرتمند بود، جلیله (از قبیلۀ بکر) را به همسری برگزیده بود، اما به رغم این همسری، همین‌که ماده شتری از شتران قبیلۀ بکر را در سرزمینهای خویش دید، آن را به تیری بزد و از انتقام قبیلۀ همسر، بیمی به دل راه نداد.
گرفتن انتقام این گستاخی، به عهدۀ جساس بن مره (ه‍ م)، برادر جلیله افتاد. جساس نیز شوهر خواهر خود را بکشت و آتش جنگهای معروف بسوس را به پا کرد. جلیله در قبیلۀ شوهر، دیگر آرامش نداشت؛ حتى خواهر کلیب او را به سبب خویشاوندی با قاتل کلیب، از شرکت در سوگ برادر بازداشت. جلیله ناچار به قبیلۀ خود بازگشت. خواهر کلیب، پس از آن نیز سخنانی سخت در حق جلیله بر زبان راند و هم، قبیلۀ بنی مره را به انتقامی سخت تهدید کرد (این گفتارها، همه با نوعی سجع و قافیه همراه‌اند). چون این سخنان به گوش جلیله رسید، برآشفت و در پاسخ او، قصیده‌ای در 16 (یا 18) بیت سرود که نام وی را در ادبیات جاهلی جاویدان کرد (نک‍ : ابوتمام، 128-129؛ مبرد، 291، که به اشتباه، قصیده را به ماریه بنت مره نسبت داده است؛ ابن‌عبدربـه، 186؛ ابوالفرج، 5 / 67-69؛ مرزبانی، 183 بب‍ ؛ نیز نک‍ : شیخو، 252-253؛ جاد المولى، 2 / 73-74، 3 / 356-358؛ مصطاوی، 73؛ وائلی، 1 / 98-99؛ GAS, II / 159).
قصیدۀ جلیله لحنی ساده، صادقانه و نسبتاً سوزناک دارد؛ در آن از خواهر شوهر خود می‌خواهد، در ملامت او که داغ شوهر را بر دل دارد، شتاب نکند؛ زیرا او نیز سخت از کار جساس آزرده خاطر است و مرگ شوهر، خانه و کاشانه‌اش را پریشان کرده است، و این داغ در دل او هرگز فروکش نخواهد کرد؛ ای کاش می‌توانست خون خود را به ازای خون کلیب بدهد، تا برادرش دستخوش انتقام نگردد. این شعر را ــ که شاید به سبب سادگی و صداقت بدوی، بتوان تا حدی اصیل خواند ــ طه حسین نپسندیده، و هنگام بررسی شعر مُهَلهِل (برادر کلیب) قصیدۀ زن برادر او، جلیله را در نهایت سادگی، سستی و ابتذال ‌دانسته، و در قیاس با اشعار زنان شاعر دیگر چون لیلی اَخْیَلیّه و خنساء، هیچ بهایی برایش قائل نشده است (ص 223-224).
بدیهی است که سخن طه‌‌حسین به مذاق مدافعان شعر جاهلی خوش نمی‌آید. محمد خضر حسین (ص 327) در رد طه‌حسین اظهار می‌دارد که شعر جلیله، نظمی استوار و مضامینی ارجمند دارد و شایستۀ استاد بزرگی چون طه‌‌حسین نبود که آن را به ابتذال وصف کند.

مآخذ

ابن عبدربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش علی شیری، بیروت، 1409ق / 1989م؛ ابوتمام، حبیب، الوحشیات، به کوشش عبدالعزیز میمنی و محمود محمد شاکر، قاهره، 1390ق / 1970م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش عبدالله علی مهنا، بیروت، 1407ق / 1986م؛ جاد المولى، محمد احمد و دیگران، قصص العرب، قاهره، 1399ق / 1979م؛ حسین، طه، من تاریخ الادب العربی، بیروت، 1401ق / 1981م؛ شیخو، لویس، شعراء النصرانیة بعدالاسلام، بیروت، 1387ق / 1967م؛ حسین، محمد خضر، نقض کتاب فی الشعر الجاهلی، به کوشش علی‌رضا تونسی، دمشق، 1397ق / 1977م؛ مبرد، محمد، التعازی و المراثی، به کوشش محمد دیباجی، دمشق، 1396ق / 1976م؛ مرزبانی، محمد، اشعار النساء، به کوشش سامی مکی عانی و هلال ناجی، بغداد، 1396ق / 1976م؛ مصطاوی، عبدالرحمان، اعلام النساء، به کوشش عبدالمجید طعمه حلبی، بیروت، 1423ق / 2002م؛ وائلی، عبدالحکیم، موسوعة شاعران العرب، عمان، 1422ق / 2001م؛ نیز:

GAS.

آذرتاش آذرنوش