جلوه

جِلْوه، ابوالحسن (ذیقعدۀ 1238-6 ذیقعدۀ 1314 / ژوئیۀ 1823- 8 آوریل 1897)، معروف به میرزا و متخلص به جلوه، حکیم‌شیعی و مدرس حوزۀ فلسفی تهران درسده‌های 13 و 14ق.
جلوه از سادات مون اردستان است و نسب او با 30 واسطه به امام حسن مجتبى (ع) می‌رسد. وی در احمد‌آباد گجرات هند به دنیا آمد (جلوه، «زندگی‌نامه ... »، 33؛ اعتماد السلطنه، 1 / 216-217). پدر جلوه، سید محمد طباطبایی زواره‌ای نائینی (د 1254ق / 1838م) از مشاهیر سدۀ 13ق، متخلص به «مظهر»، طبیب و شاعر و از نوادگان میرزا رفیع‌الدین طباطبایی معروف به نائینی (د 1082ق / 1671م) بوده است. مظهر در جوانی از حیدرآباد به سند رفت، در آنجا به دامادی میرزا ابراهیم شاه، وزیر میر غلامعلی‌خان، از حاکمان محلی درآمد و بعدها به عنوان سفیر به کلکته فرستاده شد، اما در حق او حسادت و سعایت کردند و از این‌رو به احمدآباد رفت و به تجارت مشغول شد. غلامعلی‌خان بعدها از او استمالت کرد، اما مظهر به نزد وی بازنگشت. او احوال السلاطین الصفویه را به درخواست سر جان ‌ملکم (1769-1883م) نوشت. مظهر پس از 36 سال به درخواست نزدیکان خود به ایران بازگشت (جلوه، همان، 32 - 33؛ قمی، 1 / 49؛ آقابزرگ، الذریعة، 1 / 305، طبقات ... ، 1(1) / 42؛ مدرس، 5 / 329-330). آقا بزرگ از دیوان او یاد کرده ( الذریعة، 9 / 1063)، و محمود میرزا قاجار دو بیت از یک قصیدۀ او را در کتاب خود آورده است (1 / 305).
ابوالحسن پس از وفات پدر، مدتی در زواره ماند، اما برای تحصیل علم به اصفهان رفت و در مدرسۀ کاسه‌گران حجره گرفت و به تحصیل علوم معقول پرداخت (جلوه، همان، 33؛ عبرت، 1 / 651، 652)؛ استادان وی اینان بودند: میرزا محمد حسن نوری، ملا اسماعیل درب کوشکی، میرزا حسن چینی، ملا عبدالجواد تونی خراسانی، ملا محمد جعفر لاهیجی لنگرودی و سید رضی حکمی (افضل الملک، 107؛ مدرس گیلانی، 76؛ مطهری، 609؛ صدوقی سها، 469-470). جلوه در 1273ق از اصفهان به قصد سبزوار و برای استفاده از درس حاج ملا هادی سبزواری به تهران آمد و در مدرسۀ دارالشفا اقامت کرد و تا آخر عمر در آنجا ماند. وی شفا و قانون ابن ‌سینا و حکمة‌الاشراق سهروردی و الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعۀ ملاصدرا و شوارق الالهام فی شرح تجرید الاعتقاد عبدالرزاق لاهیجی را درس داده است (جلوه، همان، 34؛ قمی، 1 / 50؛ مدرس، 1 / 420؛ آقا بزرگ، طبقات، 1(1) / 41؛ مطهری، همانجا؛ صدوقی سها، 20).
جلوه‌ شاگردان بسیاری ‌داشته کـه از مشهورترین‌ آنها ست: 1. میرزا محمود قمی (د 1304ش)؛ 2. میرزا طاهر تنکابنی (د 1320ش)؛3. میرزا محمدعلی شاه‌‌آبادی (د 1369ق)؛ 4. میرزا مهدی‌ آشتیانـی (د 1372ق)؛ 5. ضیاء‌الـدین دری (د 1375ق)؛ 6. شیخ مرتضیٰ‌ طالقانی (د 1363ق)؛ 7. میرزا علی ‌اکبر حکمی‌یزدی (د 1322ق)؛ 8. ملا محمد هیدجی (د 1339ق)؛ 9. موسىى زر‌آبادی (د 1353ق)؛ 10. میرزا حسن کرمانشاهی (د 1336ق)؛ 11. نصرالله‌ تقوی (د 1326ش)؛ 12. محمد علی فروغـی (د 1321ش) (نک‍‌ ‍‌: تنکابنی، 656؛ مدرس گیلانی، 74؛ آقا بزرگ، همان، 1(1) / 973؛ مطهری، 615؛ صدوقی سها، 477، 480، 481).
تسلط و مهارت جلوه در تدریس آثار ابن سینا و سهروردی را مسبوق به سنت تعلیمی حوزۀ فلسفی شیراز دانسته‌اند. وی متون درسی خود را به دقت تصحیح و تدریس می‌کرد. حواشی و تعلیقات وی مشتمل بر نقل قول مستقیم از منابع و نیز توأم با نکته سنجی و ابراز نظر است (مدرسی، 41؛ نصر، 1 / 337؛ دهباشی، 2 / 294-295).
جلوه در انتقاد از نظریۀ حرکت جوهری میان حرکت ذاتی و حرکت جوهری تفاوت قائل شده است و حرکات طبیعت را مسبوق به حرکت ذاتی می‌داند («رسالة فی الحرکة ... »، 112). به نظر او فیض از فاعل صادر نمی‌شود، مگر اینکه قابل اقتضای قابلیت آن را داشته باشد و اقتضای ماهیت، چیزی جز وجود نیست («ربط الحادث»، 119). به نظر جلوه ماهیت با صفت اشتراک و کلیت، مشترک میان کثیرین نیست و بر آنها صدق نمی‌کند، زیرا لازم می‌آید که هر یک از آن دو مشترک و کلی باشند («رساله درکلی ... »، 75، 94). بر اساس دیدگاه عرفانی جلوه (حاشیه بر مقدمه ... ، 169، 171-172، 184)، حقیقت وجود مقابل مفهوم عام وجود و اعم از وجود واجب و ممکن است و بدون حیثیت تقییدی، منشأ انتزاع وجوب است. او می‌گوید «انتزاع وجود از نسب وجود حق، موقوف بر حیثیت تعلیلی بوده، اما انتزاع وجود از مطلق وجود به جهت تقییدی نیاز ندارد». جلوه وجود ظلی را همان وجود امکانی می‌داند و می‎نویسد: «حقیقت وجود، حقیقت مقابل مفهوم است و شامل وجود واجبی و ممکنی و جواهر و اعراض می‌شود». وی قائل به حقیقی بودن کثرات بود و می‌گوید: «ممکناتْ موهوم صرف و خیال محض نیستند». جلوه میان وحدت اطلاقی و عددی، تمایز قائل نشده است (آشتیانی، مقدمه بر تمهید ... ، 23-25، 29، 33). صالح موسوی خلخالی (ص 32) به نقل از جلوه می‌گوید: مولوی بیت «اندر جبل صالحه کانی است زگوهر / زآن است که ما غرقۀ دریای دمشقیم» را در دمشق و در حال ریاضت و استفاضت از مزار محیی‌الدین ابن عربی سروده است (نیز نک‍ : حسینی، 323). به نظر جلوه («بیان ... »، 111، 112) ابلاغ رسالت و امر و نهی، لازمۀ رسالت است و منفک از آن نیست، خواه در رسول مورد اطاعت قرار گیرد یا نگیرد. به نظر او دعای حقیقی، افضل درجات سلوک است.
جلوه، به عنوان نخستین نقاد حکمت متعالی ملاصدرا، فیلسوف و حکیم مشائی شناخته می‌شد و احیا کنندۀ حکمت ابن‌ سینا بود. عموم منابع از جلوه با عنوان سیدالحکماء و حکیم متأله یاد کرده‌اند. او و آقا محمدرضا قمشه‌ای و آقاعلی مدرس زنوزی و میرزا حسین نوری مدرس مشهور حوزۀ فلسفی تهران بوده‌اند. وی با آقا محمد رضا قمشه‌ای در فلسفه و عرفان معارضه داشت (نصر، 1 / 336).
جلوه با اعیان و فضلای عصر خود معاشرت داشت و میان آنها و طلاب محترم بوده است (دولت‌آبادی، 1 / 112-113؛ تقی‌زاده، 181). ناصرالدین شاه قاجار سالی یک‌بار با وی در مدرسۀ دارالشفا ملاقات می‌کرد. طرز ملاقات جلوه با شاه معرف حیثیت و اعتبار اهل حکمت در آن عهد است (ناظم الاسلام، 1 / 80؛ مستوفی، 1 / 521؛ زرین‌کوب، 2 / 630-631). او بارها در دیـوان خـود (برای‌ نمونـه، نک‍ : ص 32-35) ناصرالدین شاه را ستوده است. نیز جلوه و جمال‌الدین اسدآبادی (1254-1314ق) با یکدیگر دیدار کرده‎اند و ادوارد براون (ص 149) ضمن گزارش از دیدار خود با وی می‌گوید که جلوه دربارۀ فیلسوفان الٰهی غرب و نیز دربارۀ گیاه‌خواری از او پرسشهایی کرده است (نیز نک‍‌ : مدرسی، 48؛ محیط، 506). پیروان محمد علی باب شیرازی نیز مدتی کوتاه بر جلوه سخت گرفتند (همو، 502-506). ابوالفضل گلپایگانی از نویسندگان بهایی پرسشهایی از جلوه دربارۀ معاد کرده و پاسخ مکتوبی از او دریافت نموده است (نورانی نژاد، 273).
جلوه دارای استغنای طبع و عزت نفس بود و در نهایت آراستگی و قناعت و انزوا زندگی می‌کرد؛ بلند قامت و خوش‌سیما بود و محاسن کوتاه خود را گاه خضاب می‌کرد؛ دانشمندی خوش‌بیان بود و مطایباتی را از او نقل کرده‎اند؛ ازدواج نکرد و زندگانی وی از عایدات املاک وقفی اجدادش می‌گذشت. جلوه اهل تهجد بود و پس از نوافل و تعقیبات نماز صبح تدریس می‌کرد (افضل الملک، 106؛ سهیلی، 7).
جلوه در شب جمعه ششم ذیقعدۀ 1314 از دنیا رفت. او را در قبرستان ابن‌ بابویه (شهر ری) دفن کردند. دو سال بعد سلطان حسین میرزا نیرالدوله به مباشرت عبدالباقی معمار کاشانی، بقعه‌ای برای او ساخت.

آثـار

نوشته‌های چاپی و خطی جلوه در کلام و فلسفه و عرفان اینها ست:
1. حواشی بر شرح الملخص فی الهیئة نوشتۀ محمود بن محمد چغمینی (د 745ق) (کدیور و نوری، 1 / 684).
2. حاشیه بر رسالۀ هیئت نوشتۀ علی بن محمد قوشچی (مشار، 1 / 1669).
3. حاشیه بر حاشیۀ ملاصدرا بر شرح قاضی کمال‌الدین میبدی (د 909ق) بر هدایة الحکمۀ اثیرالدین ابهری ( آقابزرگ، الذریعة، 6 / 128). این رساله در تهران (1385ش) چاپ شده است.
4. « القضیة المهملة هی القضیة الطبیعیة»، کلام اسلامی، قم، س3، شم‍ 4 (1373ش، ص87-89)؛ نیز به کوشش عزالدین رضا نژاد در گلشن جلوه (قم، انتشارات قیام، ص 119-122).
5. حواشی علیٰ شرح‌الاشارات و التنبیهات (نک‍ : مجموعه آثار، 1 / 389 بب‍ ‌).
6. حواشی الشفاء. جلوه در این نوشته سخن ابن‌ سینا را با کلام خود او تفسیر کرده، و به نقل از قدما مطالبی در نقد یا رد آن نوشته است (مدرسی، 38-39؛ آقابزرگ، همان، 6 / 141؛ مجموعه آثار، 1 / 309 بب‍ ‌).
7. حواشی علی الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة. این نوشته تنها اثری است که جلوه در «زندگی‌نامۀ خودنوشت» از آن نام برده (نک‍ : ص 34)، و به نظر می‎رسد که آوردن عنوان آن نشان‎دهندۀ ارزشی است که در نزد نویسنده داشته است (نک‍ : مجموعه آثار، 1 / 83 بب‍‌‌ ). جلوه در این نوشته آراء ملاصدرا را بر مبنای حکمت مشاء نقد و بیشتر منابع آن را مشخص کرده است (آقابزرگ، همان، 6 / 19؛ کدیور و نوری، 1 / 93). شماری از نسخه‎های خطی آن در دسترس است و تنها بخشی از آن در حواشی نخستین چاپ اسفار در مبحث جواهر و اعراض منتشر شده است (نک‍ ‌: مرعشی، 18 / 238-239؛ شورا، 10 / 2076؛ کدیور و نوری، همانجا).
8. حاشیه بر شرح منظومۀ سبزواری (گلی‌ زواره، «کتاب‌شناسی ... »، 120).
9. رسالة فی الجسم التعلیمی (فاضل، 3 / 1336).
10. رسالة فی الوجود الصور النوعیة (مرعشی، 21 / 81).
11. انتزاع المفهوم الواحد (همانجا).
12. حاشیه بر المشاعر ملاصدرا که به همراه رسالۀ عرشیۀ وی در تهران (1319 و 1345ق) چاپ شده است (نصر، 44؛ باقری، 347)؛ نیز حسن رضازاده آن را در تهران (1385ش) چاپ کرده است.
13. حواشی علی المبدأ و المعاد نوشتۀ ملاصدرا (نک‍ : مجموعه آثار، 1 / 345 بب‍ ‌).
14. «رساله دربارۀ کلی و اقسام آن»، به کوشش حسین سید موسوی، خردنامۀ صدرا، شم‍ 3 (تهران، 1375ش). آقا بزرگ ( الـذریعـة، 25 / 35) رسالـة فـی الوجـود (نک‍ : دنبالۀ مقاله) را مشتمل بر اثبات کلی طبیعی دانسته که احتمالاً نام دیگر همین رساله است.
15. «رسالة فی الحرکة الجوهریة»، در ابطال حرکت در مقولۀ جوهر، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، س 2، شم‍ 6 (قم، 1375ش، ص 112-117). نیز ترجمه و شرح حسن ممدوحی ( گلشن جلوه، تهران، 1374ش). جلوه در این رساله آراء ملاصدرا و آقا علی مدرس زنوزی را نقد کرده (کدیور، «دو رساله ... »، 110، مجموعه ... ، 1 / 49)، اما جلال‌الدین آشتیانی (مقدمه بر اصول ... ، 189، 288 بب‍ ‌) به اشکالات جلوه پاسخ داده است.
16. «ربط الحادث بالقدیم»، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، س 2، شم‍ 6 (قم، 1375ش، ص 118-122). جلوه در این نوشته نیز سخنان ملاصدرا و همچنین آقا علی مدرس را نقد کرده است (کدیور، همان، 1 / 43).
17. رسالة فی الترکیب و احکامه (آقابزرگ، همان، 11 / 145، طبقات، 1(1) / 42).
18. رسالة فی الوجود الواجب و الممکن علیٰ مذهب المتألهین (همانجا).
19. رسالة فی الوجود و اقسامه، مشتمل بر بحث تواطی یا تشکیک وجود (همو، الذریعة، 25 / 36؛ آستان ... ، 599؛ کدیور و نوری، 1 / 684).
20. تصحیح و تعلیقۀ تمهید القواعد (صدوقی سها، 473).
21. تعلیقه بر الدرة الفاخرة (به کوشش حسن رضا زاده، تهران، 1385ش).
22. تعلیقه و تصحیح مثنوی مولوی، به کوشش محمود خوانساری با مقدمۀ مجدالادباء حیدرعلی (نک‍ : صدیق بهزادی، 8).
23. حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم داوود بن محمود قیصری (د 751ق)، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی (تهران، 1375ش) و رضازاده (1385ش). این نوشته مبین آگاهی وسیع جلوه از آراء عارفان است (دهباشی، 2 / 292).
24. «بیان استجابة الدعاء»، به کوشش هادی رفیعی طباطبایی، در گلشن جلوه (نک‍ : گلی زواره، 107-117)؛ نیز به کوشش مجید هادی‌زاده در نصوص و رسائل، ج 4 (اصفهان، 1385ش).
25. تصحیح مصباح الانس بین المعقول و المحسوس فی شرح مفتاح غیب‌الجمع و الوجود، نوشتۀ شمس‌الدین محمد بن حمزِۀ فناری (751-834 ق) در شرح کتاب مفتاح الغیب صدرالدین قونوی (607-673 ق؛ نک‍‌ : صدوقی سها، همانجا).
26. تعلیقه بر بحار الانوار محمد باقر مجلسی.
27. مقدمه بر دیوان حسین طباطبایی زواره‌ای (1190-1225ق) متخلص به «مجمر» و ملقب به مجتهد الشعرا (تهران، 1312ق).
28. دیوان، مشتمل بر قصاید و غزلیات و مثنویات که میرزا علی خان رسولی آن را جمع‌آوری، و احمد سهیلی خوانساری چاپ کرده است. جلوه شعر گفتن را از جوانی آغاز کرد و با ادیبان و شاعران معاشرت داشت، اما بعدها آن را رها کرد. طبع شعر وی بیشتر مایل به سبک خراسانی است و آن را همانند اشعار میرفندرسکی و نیز به شیوۀ ناصرخسرو دانسته‌اند. دیوان وی مبین ذوق لطیفه‌گویی و نکته‌سنجی او ست. تخلص او به «جلوه» موجب شهرت وی به حکیم جلوه شد (افضل الملک، 106-107؛ سهیلی، 10، 11).
29. حواشی علیٰ شرح تجرید الکلام (به کوشش حسن رضازاده، تهران، 1385ش).
30. رسالة فلسفیة (به کوشش حسن رضازاده، تهران، 1385ش).
31. «زندگی‌نامۀ خود نوشت»، که به درخواست علیقلی میرزا قاجار اعتضاد السلطنه (1298-1234ق) برای درج در نامۀ دانشوران‌ (نک‍‌ : ص31-37) نوشته است.
آقا بزرگ ( الذریعة ... ،21 / 142) مطالع الانوار، نوشتۀ میرزا ابوالحسن اصطهباناتی را که به فارسی است، برگرفته از سخنان جلوه دانسته است.

مآخذ

آستان قدس ف، فهرست؛ آشتیانی، جلال‎الدین، مقدمه بر اصول المعارف فیض کاشانی، قم، 1362ش؛ همو، مقدمه بر تمهیدالقواعد ترکۀ اصفهانی، تهران، 1360ش؛ همو، مقدمه بر الشواهد الربوبیۀ صدرالدین شیرازی، تهران، 1360ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، مشهد، 1404ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛ افضل الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1361ش؛ باقری خرم دشتی، ناهید، کتاب‌شناسی جامع ملاصدرا، تهران، 1378ش؛ تقی‌زاده، حسن، «احترام علما»، ]، تهران، 1328ش، س 2، شم‍‌ 5 ؛ تنکابنی، میرزا طاهر، «مختصر شرح احوال میرزای جلوه»، آینده، تهران، 1306ش، شم‍ 21؛ جلوه، ابوالحسن، «بیان استجابة الدعاء»، به کوشش هادی رفیعی طباطبایی، گلشن جلوه، قم، 1374ش؛ همو، حاشیه بر مقدمۀ شرح فصوص الحکم قیصری، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، 1375ش؛ همو، دیوان، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1348ق؛ همو، «ربط الحادث بالقدیم»، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، قم، 1375ش، س 2، شم‍ 6؛ همو، «رساله در کلی و اقسام آن»، به کوشش حسین سید موسوی، خردنامۀ صدرا، تهران، 1375ش، شم‍‌ 3؛ همو، «رسالة فی الحرکة الجوهریة»، به کوشش محسن کدیور، نامۀ مفید، قم، 1375ش، س 2، شم‍ 6 ؛ همو، «زندگی‌نامۀ خودنوشت»، نامۀ دانشوران، قم، 1379ق، ج 3؛ حسینی طهرانی، محمدحسین، روح مجرد، مشهد، 1418ق؛ دولت آبادی، یحییٰ، حیات یحییٰ، تهران، 1361ش؛ دهباشی، مهدی، «میرزای جلوه»، حدیث اندیشه، گفت و گوهایی در باب تاریخ فلسفه اسلامی، به کوشش عبدالله نصری، تهران، 1381ش، ج 2؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، نقد ادبی، تهران، 1361ش؛ سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه بر دیوان جلوه (هم‍ ‌)؛ شورا، خطی؛ صدوقی سها، منوچهر، تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، تهران، 1381ش؛ صدیق بهزادی، ماندانا، کتاب شناسی مولوی، تهران، 1380ش؛ عبرت نائینی، محمدعلی، تذکرۀ مدینة الادب، چ تصویری، تهران، 1376ش؛ فاضل، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی مشهد، تهران، 1361ش؛ قمی، عباس، الکنیٰ و الالقاب، به کوشش هادی امینی، تهران، 1368ش؛ کدیور، محسن، «دو رساله از میـرزای‌ جلوه»، نامۀ مفید، قم، 1375 ش، س 2، شم‍ 6؛ همو، مجموعۀ مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرس طهرانی، تهران، 1378ش، ج 1؛ همو و محمد نوری، مأخذ شناسی علوم عقلی، تهران، 1378ش، ج 1؛ گلی زواره، غلامرضا، «کتاب‌شنـاسی حکیـم‌ جلـوه»، آینـۀ‌ پژوهش، تهران، 1373ش، س 5، شم‍ 1؛ همو، گلشن جلوه، قم، 1374ش؛ مجموعه آثار حکیم جلوه، به کوشش حسن رضازاده، تهران، 1385ش؛ محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1346ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «برهان قاطع»، گوهر، تهران، 1356ش، س 5، شم‍ 7؛ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تهران، 1374ش؛ مدرس گیلانی، مرتضیٰ، منتخب معجم الحکماء، به کوشش منوچهر صدوقی سها، تهران، 1384ش؛ مدرسی چهاردهی، مرتضیٰ، تاریخ فلاسفۀ اسلام، تهران، 1336ش؛ مرعشی، خطی؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1371ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1337ش؛ مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، 1359ش؛ موسوی خلخالی، صالح، شرح مناقب ابن عربی، ترجمۀ مهدی افتخار، تهران، 1382ش؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1376ش؛ نصر، سید حسین، جاودان خرد، به کوشش حسن حسینی، تهران، 1382ش؛ نورانی‌نژاد، فاطمه، «مکتوبی از ابوالفضل گلپایگانی در باب معاد و مباحثۀ وی با حکیم جلوه»، فصلنامۀ مطالعات تاریخی، تهران، 1386ش، س 4، شم‍‌ 17؛ نیز:

Browne, E. G., A Year Amongst the Persians, London, 1893; Nasr, S. H., Ṣadr al- Dīn Shīrāzī and His Transcendent Theosophy, Tehran, 1997.

حسن سید عرب