جلولاء

جَلولاء، شهری کهن در استان دیالی عراق کنونی و محل وقوع جنگی به همین نام میان سپاهیان ساسانی و عربها. این شهر با 486‘44 تن جمعیت (1384ش / 2005م) («فرهنگ ... ». npn) در°34 و ´16 عرض شمالی و °45 و´10 طول‌شرقی («اطلس ... »، I / 79) در فاصلۀ حدود 27 کیلومتری شهر مرزی خانقین، در شرق عراق واقع است («راهنما ...»، 597).
از پیشینۀ تاریخی این شهر در دورۀ پیش از اسلام آگاهیهای روشنی در دست نیست. به نوشتۀ ابن‌خردادبه، در روزگار ساسانیان تسوج جلولاء و جَلُلتا (جبلتا)، متشکل از 5 رستاق، از تسوجهای هشت‌گانۀ کورۀ شاذ قباذ، واقع در شرق دجله به شمار می‌رفته است (ص 6، 18)؛ اما به نوشتۀ دینوری، به روزگار خسرو اول انوشیروان (سل‍ 531-579 م) و به فرمان او کوره‌های خسرو ماه و جوخیٰ در یکدیگر ادغام شدند و جلولاء یکی از تسوجهای شش‌گانۀ آن کورۀ نوبنیاد به شمار می‌رفت (ص 73).
در 16ق / 637 م پس از فتح مداین به دست عربها، سپاهیان شکست‌خوردۀ ساسانی از آن شهر به جلولاء گریختند و در آنجا هم‌پیمان شدند تا در برابر عربها ایستادگی کنند (طبری، 4 / 24). یزدگرد سوم که در این زمان در حلوان به سر می‌برد، به دیگر شهرها نامه فرستاد و مردان جنگی خواست (خلیفه، 127) و بدین ترتیب سپاهی از ایرانیان که شمار آن را 80 هزار تن نوشته‌اند، در جلولاء گرد آمد (ابن‌اعثم، 1 / 271). چون شهر جلولاء فاقد هر گونه استحکامات دفاعی بود، ایرانیان بر گرد اردوگاه خندقی کندند (دینوری، 127). سعد بن ابی وقاص اخبار سپاهیان ایران و محل تجمع آنان را به عمر گزارش کرد و کسب تکلیف نمود (ابن‌اثیر، 2 / 520). عمر در پاسخ دستور داد سپاهی به فرماندهی هاشم بن عُتبة بن ابی وقاص روانۀ جلولاء شود (طبری، 4 / 25؛ ابوعلی‌مسکویه، 1 / 363).
هاشم بر طبق فرمان خلیفه به همراه سپاهیان از مداین خارج شد و به سوی جلولاء شتافت و پس از رویارویی با سپاه ایران، آنان را در کنار خندقهایشان محاصره کرد (ابن‌عبدالمنعم، 167). نیروهای تازه نفس از سوی یزدگرد برای اردوگاه ایرانیان، و از سوی سعد برای سپاهیان عرب می‌رسید و روز به روز بر شمار سپاهیان افزوده می‌شد. عربها برای آغاز جنگ دست به حملاتی زدند که‌ برخی از منابع شمار آنها را 80 بار یاد کرده‌اند (نک‍ : ابوعلی‌مسکویه، همانجا). اما ایرانیان که آمادگی جنگ نداشتند، از سنگرها خارج نمی‌شدند، تا هنگامی که متوجه شدند برای عربها نیروهای کمکی بیشتری می‌رسد و هر روز بر شمار آنان افزوده می‌گردد، خطر را بیشتر احساس کردند و تصمیم به بیرون آمدن از سنگرها و آغاز جنگ گرفتند (طبری 4 / 26؛ ابن کثیر، 7 / 71؛ ابن طقطقیٰ، 110). در این جنگ بسیاری از سپاهیان دو طرف کشته شدند، چنان که تمامی دشت جلولاء از اجساد کشته‌شدگان پر شد (نویری، 19 / 231) و سرانجام سپاهیان ساسانی به هزیمت رفتند (ابن‌کثیر، همانجا).
چون یزدگرد از شکست سپاه جلولاء و کشته‌شدن مهران رازی، فرمانده نیروهای خود خبر یافت، از حلوان به سوی جبال و ری حرکت کرد (ابن‌جوزی، 3 / 147). به نوشتۀ خلیفة بن خیاط این جنگ در 17ق / 638 م و به روایت یعقوبی 3 سال پس از جنگ مداین و در 19ق روی داده است (2 / 37). مسلمانان در این جنگ غنایم و اسیرانی به دست آوردند که همانند آن در فتوحات اسلامی سابقه نداشته است (دینوری، 162؛ ابن‌کثیر، همانجا). این جنگ بعدها از سوی عربها «فتح الفتوح» نامیده شد (خلیفه، 128). ابوعبیدبکری جلولاء را شهری در شام دانسته است که در جنگ یرموک فتح شد (2 / 390).

پس از گشوده شدن این شهر به دست عربها، تا مدتی سخنی از جلولاء در میان نیست؛ جز آنکه در 200ق / 815 م ابوالسرایا پس از قیام برضد عباسیان در این شهر دستگیر شد (ابن‌اثیر، 6 / 309). به روزگار خلافت معتصم عباسی (218-227ق) گروهی از زُطها، که به سبب قحط سالی از هندوستان به نواحی بصره و واسط آمده و در آنجا دست به غارت و کشتار گشوده بودند، در خانقین و جلولاء اسکان داده شدند (مسعودی، 307).
به گزارش ابن‌خردادبه (ص 13) در سدۀ 3ق جلولاء به همراه ناحیۀ جللتا از تسوجهای کورۀ سواد در جانب شرق دجله به شمار می‌رفته است و سالانه 000‘1 کُر گندم و 000‘1 کُر جو در کشتزارهای آن تسوج به عمل می‌آمده، و سالانه حدود 100 هزار درهم درآمد داشته است. اهمیت جلولاء در آن زمان به سبب واقع بودن آن بر سر شاهراهی بوده است که بغداد را به خراسان متصل می‌ساخته است. این شهر با دستکره در جنوب غربی، و خانقین در شرق، 70 فرسنگ یا یک مرحله فاصله داشته است. راه دستکره به جلولاء از میان تپه‌های شنی و آبهای راکد و نخلستانها می‌گذشته است و در حوالی جللتا راه از پلی سنگی، متعلق به روزگار ساسانیان می‌گذشته است که بر روی دره‌ای بزرگ ساخته شده بود. آن سوی دره نیز پلی دیگر بازمانده از دورۀ ساسانیان در نزدیکی روستای هارونیه وجود داشته که به طرارستان یا طراستان معروف بوده است؛ سپس راه از میان دره‌ای بزرگ می‌گذشته و به جلولاء منتهی می‌شد؛ از جلولاء تا خانقین نیز راه از زمینهای هموار می‌گذشت (ابن‌رسته، 163-164؛ ابن خردادبه، 18-19؛ مقدسی، 135).
به گزارش جغرافی‌نویسان در نخستین سده‌های اسلامی جلولاء شهرکی آباد و خرم (حدود ... ، 153) و بدون حصار بوده که پیرامون آن را انبوهی از درختان احاطه می‌کرده ‌است (مقدسی، 121). در سدۀ 5 ق ملکشاه سلجوقی (سل‍ 465-485ق) رباطی در آنجا ساخت که به رباط جلولاء شهرت یافت (حمدالله، 165) که احتمالاً با قزل رباط یا سعدیۀ کنونی واقع در 14 کیلومتری غرب شهر جلولاء منطبق است (EI2, II / 406؛ بابان، 93).
امروزه جلولاء ناحیه‌ای اداری از توابع شهرستان مقدادیه در استان دیالی و از مراکز مهم نظامی عراق به شمار می‌رود و دارای پادگانی بزرگ و دیگر تأسیسات نظامی است و راه‌آهـن بغداد ـ کرکوک ـ اربیل، و بغداد ـ خانقین از آنجا می‌گذرد (همانجا).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش محمد عبدالمعید، حیدرآباد دکن، 1388ق / 1968م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت، 1412ق / 1992م؛ ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م، ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، بیروت 1408ق / 1988م؛ ابن‌طقطقیٰ، محمد، تاریخ فخری، ترجمۀ محمد وحید گلپایگانی، تهران، 1350ش؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت 1408ق / 1988م؛ ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، قاهره، 1366ق / 1947م؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1380ش؛ بابان، جمال، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیة، بغداد، 1989م؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة‌القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1333ق / 1915م؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1967م؛ دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1960م؛ طبری، تاریخ؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، 1357ق / 1938م؛ مقدسی محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ نویری، احمد، نهایة‌الارب، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1975م؛ یعقوبی، تاریخ، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران، 1356ش؛ نیز:

Britannica Atlas , Chicago, 1996; EI2; The Middle East Intelligence Hand Books, 1943-1946, (Iraq and the Persian Gulf), London, 1987; The World Gazetteer, world- gazetteer. com.

محمد کاظم میرسجادی