جعفرخان مشیرالدوله

جَعْفَرْخانِ مُشیرُالدّوله (د 1279ق / 1862م)، مـلـقـب بـه مهندس باشی از رجال سیاسی دورۀ قاجار، و پسر میرزا محمدتقی وزیر و برادرزادۀ حاجی میرزاحسن، پدر میرزا بزرگ قائم‌مقام اول. او از اواسط دورۀ فتحعلی‌شاه تا دهه‌های میانی پادشاهی ناصرالدین شاه، مناصب و مشاغلی عالی داشت. نخست زیردست میرزا بزرگ (میرزا عیسى) قائم‌مقام و فرزندش میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام تربیت شد و به خدمات دیوانی اشتغال یافت ( نامه‌ها ... ، 284؛ بامداد، 1 / 241؛ مشیری، محمد، مقدمه بر ... ، 8- 9). میرزا جعفرخان نخستین کسی است که در دورۀ قاجار به مشیرالدوله ملقب شد. این لقب از آن پس بیشتر به وزرای خارجۀ ایران تعلق یافت (مستوفی، 1 / 90، نیز حاشیۀ 1) و اعقاب وی بعدها نام خانوادگی مشیری را برگزیدند.
جعفرخان مشیرالدوله نخست در تبریز به تحصیل علم پرداخت. در 1230ق / 1815م در زمرۀ 5 تن از جوانانی بود که عباس میرزا نایب‌السلطنه آنها را برای تحصیل علوم جدید به انگلستان فرستاد. میرزاصالح شیرازی یکی از این 5 تن، در سفرنامۀ مفصلی که از خود بر جای نهاده، بارها از جعفرخان و کارهـای وی سخن بـه میـان آورده است (مثلاً نک‍ : 1 / 82، 158، 160، 167؛ دربارۀ احوال تحصیلی این گروه، نک‍ : اقبال، «کتاب حاجی‌بابا ... »، 40-41؛ بامداد، 1 / 241، 242).
هریک از این 5 تن به فراگیری یکی از دانشهای آن روز پرداختند و میرزا جعفرخان به آموختن مهندسی و ریاضی روی آورد. این گروه ــ که از آنان به عنوان نخستین کاروان معرفت یاد می‌شود ــ پس از 4 سال اقامت و علم‌آموزی در 1234ق / 1819م به ایران بازگشتند. عباس میرزا هریک را به کاری گماشت و لقبی بخشید و جعفرخان لقب مهندس باشی گرفت و قریۀ «ورنکش» در گرمرود میانج به عنوان تیول به او داده شد (مشیری، چنگیز، 349؛ بامداد، 1 / 242؛ اقبال، همانجا). میرزا جعفرخان در لندن علاوه بر مهندسی عمومی، امور مهندسی نظامی از قبیل قلعه‌سازی و توپخانه را هم به خوبی آموخته بود و از این‌رو در بازگشت سخت مورد توجه عباس میرزا قرار گرفت (مشیری، محمد، همان، 10).
مشیرالدوله پس از چند سال اقامت در تبریز و انجام خدمات متعدد، در 1252ق / 1836م از سوی محمدشاه به عنوان سفیر ایران در دربار عثمانی منصوب شد و به استانبول رفت. این مأموریت 7 سال به درازا کشید. نخستین مأموریت او در این سمت تعیین تکلیف شاهزادگان فراری اردبیل بود (شیبانی، 74). از جمله حوادث این دوره، حملۀ علیرضا پاشا والی بغداد به خرمشهر (محمره)، و غارت و تجاوز وی بود که مورد اعتراض شدید میرزا جعفرخان واقع شد ( نامه‌ها، 285؛ مشیری، محمد، همان، 10-11)؛ اما چون عثمانیها وقعی ننهادند و محمره را از توابع بغداد شمردند، میرزا جعفرخان استانبول را ترک کرد و روانۀ ایران شد و حاج میرزا آقاسی صدراعظم را به فتح بغداد برانگیخت (سپهر، 1 / 299-300).
در 1260ق / 1844م مقرر شد برای جلوگیری از حوادث مشابه مذاکراتی دربارۀ تعیین سرحدات دو کشور آغاز شود و کنفرانسی به این منظور در ارزنةالروم تشکیل گردید. میرزا جعفرخان به عنوان نمایندۀ ایران تعیین شد؛ اما چون به تبریز رسید، به سختی بیمار شد و به جای او میرزا تقی خان (امیرکبیر) به ارزنةالروم رفت تا مذاکرات را دنبال کند (مشیری، محمد، همان، 22-23؛ نامه‌ها، 28؛ اقبال، «میرزا سیدجعفرخان ... »، 45؛ بامداد، 1 / 242-243).
جعفرخان مشیرالدوله در آخرین سال پادشاهی محمدشاه به وزارت خارجۀ ایران منصوب شد (خورموجی، 35). پس از مرگ محمدشاه، ناصرالدین شاه پیش از حرکت به تهران با تصویب میرزا تقی خان، مشیرالدوله را به کارپردازی «مهام خارجه» مأمور اقامت در تبریز کرد (همو، 43؛ اقبال، همان، 47).

چون کنفرانس ارزنةالروم پایان گرفت، مقرر گردید «کمیسیون تحدید حدود» برای تعیین دقیق سرحدات و مرزها تشکیل شود و مشیرالدوله به عنوان نمایندۀ ایران با درویش پاشا نمایندۀ عثمانی به بغداد روند و از آنجا همراه نمایندگان انگلیس و روسیه روانۀ محمره شوند (ریاضی، 41؛ شیبانی، 100؛ صفایی، مرزها ... ، 18، نیز حاشیه). مشیرالدوله در این مذاکرات درایت تمام نشان داد و نیز نمایندگان روس و انگلیس را از نزدیک با تجاوز دولت عثمانی به خاک ایران آشنا کرد (صفایی، همان، 19). عثمانیان نیز پیوسته در مذاکره اخلال می‌کردند، چنان‌که در ربیع‌الاول 1265 / ژانویۀ 1849 ناحیۀ قُطور و اطراف آن را به تصرف درآوردند تا از موضع محکم‌تر به مذاکره بپردازند (آدمیت، 582، 585). از سوی دیگر میرزا تقی خان پیوسته ناظر بر مذاکرات بود و مشیرالدوله گزارش کارها را طی چند ماهی که مشغول مذاکره بود، مرتباً برای او می‌فرستاد (مشیری، محمد، «اسناد ... »، 128-129).
جعفرخان در دوران اقامت طولانی در عثمانی کوشید با بعضی دول اروپایی که در عثمانی سفارت داشتند، مناسبات سیاسی ایجاد کند. از آن جمله، ضمن ملاقاتهایی با «بارون فرانسوا جان» وزیر مختار بلژیک قرارداد دوستی و تجاری بین ایران و بلژیک به امضا رساند. این قرارداد در یک مقدمه و 7 ماده است و در 25 جمادی‌الاول 1257ق / 14 ژوئیه 1841م به امضای طرفین رسید. متن کامل آن را اعتمادالسلطنه نقل کرده است (1 / 931-934؛ نیـز نک‍ : سپهـر، 3 / 30 بب‍ ؛ شـمیـم، 200-202؛ خورموجی، 32). همچنین طی مذاکره با سفیر اسپانیا ــ آنـاتـولیـوس دو کـاردو ــ قـرارداد دوستـی و تجاری با آن کشور هم در 20 محرم 1258ق / 3 مارس 1842م به امضاء رساند (ریاضی، 13-14؛ اعتمادالسلطنه، 1 / 935-938؛ قرارها ... ، 133- 136).
ناصرالدین شاه پس از عزل میرزا آقاخان نوری از صدارت در صفر 1275 / سپتامبر 1858، تصمیم داشت دیگر صدراعظم انتخاب نکند؛ پس 6 وزارت‌خانه به نامهای داخله، خارجه، جنگ، مالیه، عدلیه و وظایف تشکیل داد و برای هریک وزیری منصوب کرد و مشیرالدوله را به ریاست شورای دولتی یعنی سرپرست همۀ وزارت‌خانه‌های مذکور برگزید که در حقیقت نوعی صدارت عظمى بود (مستوفی، 1 / 90؛ بامداد، 1 / 243؛ مشیری، چنگیز، 353). شاه در 1277ق، مشیرالدوله را با حفظ سمت به عنوان سفیر فوق‌العادۀ ایران روانۀ لندن کرد. این مأموریت یک سال به طول انجامید (اقبال، همان، 48؛ بامداد، 1 / 244).
مشیرالدوله در اواخر سال 1278ق علاوه بر ریاست شورای دولتی، به تولیت آستان قدس رضوی گماشته شد و به خراسان رفت، اما در این مقام دیری نپایید؛ پس از چند ماه اقامت در مشهد به بیماری گرفتار شد و در جمادی‌الآخر 1279 / نوامبر 1862 در آن شهر رخت از جهان بربست. پیکرش را در رواق دارالحفاظ آستانه به خاک سپردند (اقبال، همان، 48، 50؛ مشیری، محمد، مقدمه بر، 13، 15؛ مشیری، چنگیز، 354).
میرزا جعفرخان در دوران کوتاه نیابت تولیت، خدمات شایسته‌ای انجام داد و در باب نگهداری چاپارخانه‌ها، مهمان‌خانه‌ها و آب انبارهای بین راهها اقداماتی کرد (آدمیت، 339-340)؛ نیز دو در نقره‌پوش از چوب شمشاد برای حرم امام رضا(ع) ساخت و نصب کرد (مشیری، محمد، همان، 14-15).
از مشیرالدوله تنها یک فرزند پسر به نام محمد صادق خان بر جای ماند. او در حیات پدر به مقام سرتیپی رسید و شهرتی پیدا کرد (مشیری، چنگیز، 355). خاندان مشیری همگی از اعقاب این فرزند مشیرالدوله اند.
جعفرخان مشیرالدوله در شمار شخصیتهای برجسته، وطن‌پرست، باهوش و کاردان عصر قاجار است. امیرکبیر به پاک‌دامنی و صحت و شایستگی او در امور سیاسی اعتقاد راسخ داشت (آدمیت، 208). او در همۀ مأموریتها با جدیت از منافع وطن حفاظت می‌کرد (اقبال، همان، 50). اقدامات متعدد او در دوران سفارت عثمانی و مأموریت برای تعیین حدود همگی دلیل بر صحت این قول است. جعفرخان در این مدت گزارشهای متعدد و دقیقی از تصمیمات خود و مسائل فیمابین دو کشور برای وزارت خارجه و شخص ناصرالدین شاه ارسال می‌کرد که همه نشان‌دهندۀ تبحّر و دقت نظر او ست. برخی از مکتوبات وی که مربوط به دورۀ مأموریت اخیر او ست، در شمار اسناد وزارت خارجۀ ایران به طبع رسیده است (نک‍ : گزیدۀ اسناد ... ، 2 / 103 بب‍ ، 388، 3 / 432، جم‍ ؛ صفایی، یکصد سند ... ، 83-85).
میرزا جعفرخان در 1268ق که در مرزهای غرب و خوزستان مأموریت داشت، در شوشتر و شهر باستانی شوش چند بنای مربوط به عصر هخامنشیان را شناسایی کرد و شماری سکه نیز از سدۀ 1ق کشف نمود و اهمیت آنها را دریافت و به تهران ارسال کرد (اعتمادالسلطنه، 2 / 1125؛ ریاضی، 54-55).

تألیفات

از مشیرالدوله چند اثر مفید بر جای مانده، اما مهم‌ترین اثر او همان رسالۀ تحقیقات سرحدیه است که ماحصل فشردۀ گزارشهای او در دورۀ مأموریت تعیین سرحدات است که با دقت و مسئولیت تمام مسائل فیمابین را برای مسئولین وزارت خارجه روشن ساخته، و حاصل توافقات را تدوین کرده و به مرکز ارسال نموده است. رسالۀ تحقیقات سرحدیه در نوع خود اثری کم‌نظیر است و از همان زمان تألیف مورد استفادۀ رجال و سیاستمداران قرار گرفت و چند بار گزیده‌ها و خلاصه‌هایی از آن تهیه شد و گاه در حل برخی مسائل مرزی مورد استناد قرار می‌گرفت، چنان‌که فرخ خان امین‌الدوله در یکی از مکتوبات خود در خصوص تعریف سدّ ناصری به آن ارجاع داده است (مجموعۀ اسناد ... ، 3 / 127). غیر از انتشار دو گزیده از آن ( گزیدۀ اسناد، 1 / 307 بب‍ ؛ مشیری، محمد، «اسناد ... »، 128-129)، متن کامل آن را نیز بنیاد فرهنگ ایران چند دهه پیش چاپ کرده است.
از مشیرالدوله به‌جز رسالۀ تحقیقات سرحدیه چند اثر دیگر نیز بدین شرح در دست است:
1. طرز حکومت ایران و مقایسۀ آن با حکومتهای اروپا. وی این اثر را به ناصرالدین شاه تقدیم کرده است. نسخۀ خطی آن به شمارۀ 794 در کتابخانۀ وزارت خارجه موجود است و تاکنون به چاپ نرسیده است.
2. کتاب حساب یا خلاصة الحساب، که وی آن را به شیوه‌ای جدید نوشته، و در 1262ق در تهران به چاپ سنگی رسانده است.
3. کتابچۀ سفارت میرزا جعفرخان مشیرالدوله، که آن را در محرم 1255 به حاجی میرزا آقاسی تقدیم داشته است و نسخۀ خطی آن هم‌اکنون در کتابخانۀ وزارت امور خارجۀ ایران نگهداری می‌شود.
4. جغرافیای جهان. این کتاب نیز تا کنون به طبع نرسیده است (مشیری، محمد، مقدمه بر، 14؛ نامه‌ها، 285-286).

مآخذ

آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، 1354ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، «کتاب حاجی بابا و داستان نخستین محصلین ایرانی در فرنگ»، یادگار، تهران، 1323ش، س 1، شم‍ 5؛ همو، «میرزا سید جعفر خان مشیرالدوله»، همان، 1342ش، س 2، شم‍ 6؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347ش؛ خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1344ش؛ ریاضی هروی، محمدیوسف، عین الوقایع، به کوشش محمد آصف فکرت، تهران، 1372ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1344ش، ج 1، 1353ش، ج 3؛ شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، 1342ش؛ شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، 1366ش؛ شیرازی، میرزاصالح، مجموعۀ سفرنامه‌ها، به کوشش غلامحسین میرزاصالح، تهران، 1364ش؛ صفایی، ابراهیم، مرزهای ناآرام، تهران وزارت فرهنگ و هنر؛ همو، یکصد سند تاریخی، تهران، انتشارات بابک؛ قرارها و قراردادها، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1362ش؛ گزیدۀ اسناد سیاسی ایران و عثمانی، تهران، 1369-1370ش؛ مجموعۀ اسناد و مدارک فرخ خان امین‌الدوله، به کوشش کریم اصفهانیان، تهران، 1350ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1360ش؛ مشیری، چنگیز، «میرزا سید جعفرخان مشیرالدوله»، نامۀ فرهنگ، تهران، 1331ش، س 1، شم‍ 8؛ مشیری، محمد، «اسناد و مکاتبات تاریخی»، مجلۀ بررسیهای تاریخی، تهران، 1346ش، س 2، شم‍ 1؛ همو، مقدمه بر رسالۀ تحقیقات سرحدیۀ جعفرخان مشیرالدوله، تهران، 1348ش؛ نامه‌های سیاسی و تاریخی سیدالوزراء قائم‌مقام فراهانی، به کوشش جهانگیر قائم‌مقامی، تهران، 1358ش.

علی آل داود