جعبری، تاج‌الدین

جَعْبَری، تاج الدین ابو الفضل صالح بن ثامر (تامر) بن حامد (د 16 ربیع الاول 706ق / 25 سپتامبر 1306م)، قاضی سلفی شافعی، عالم به فرائض و صاحب منظومۀ جعبریه. وی پس از 620 ق / 1223م به دنیا آمد و به سبب انتساب به قلعۀ جعبر، واقع بر بالای رود فرات (نک‍ : یاقوت، 2 / 84)، بدین نام اشتهار یافته است. او سفرهایی به شهرهای مختلف همچون بعلبک (همو، 1 / 673) داشت، سپس در دمشق سکنا گزید و تا آخر عمر در آنجا زیست و در دامنۀ کوه قاسیون مدفون گشت (اسنوی، 1 / 381؛ عینی، 4 / 437؛ قس: ابن تغری بردی، الدلیل ... ، 1 / 350).
تاج الدین از 657 ق / 1259م در سرزمینهای مختلف همچون بعلبک و دمشق که در آن زمان تحت سلطۀ ممالیک بود، نایب قاضی یا قاضی بود. وی در جامع اموی نایب خطیب بود و خطبه ایراد می‌نمود (صفدی، 16 / 252؛ ابن حبیب، 1 / 275؛ ابن حجر، 2 / 355-356؛ وادی آشی، 167). جعبری در 693 ق، از سوی بدر الدین ابن جماعه (د 733ق؛ ه‍ م) قاضی القضات شام، نیابت قضای دمشق و نیز نیابت خطابت آنجا را عهده‌دار گشت (ابن کثیر، 13 / 336، 14 / 43؛ نعیمی، 1 / 423؛ انصاری، 2 / 27).
در منابع آمده است که جعبری در روز چهارشنبه، 5 جمادی الاول 694 در مسجد قدم (نک‍ : ابن شداد، 1 / 155، 156) به همراه مردم برای طلب باران دعا کرد و خطبه ایراد نمود (ابن کثیر، 13 / 339؛ مقریزی، 2 / 261؛ ابن حجر، 2 / 356). وی معید مدرسۀ ناصریه در جامع اموی بود (اسنوی، 1 / 381؛ بدر الدین عینی، 4 / 437؛ نعیمی، 1 / 466)، و به ویژه در حوزۀ فقه تبحر داشت (اسنوی، ابن حجر، همانجاها).
تاج الدین از افرادی چون یوسف بن خلیل و برادر وی، ابراهیم، قاضی نجم الدین ابو محمد باذرایی، ابن تیمیه، عبد الحق مِنْبَجی، عبد الله بن خشوعی، ابو علی حسن بن محمد سکری، محمد بن ابی القاسم قزوینی و اصحاب یحیى ثقفی سماع کرده است (نک‍ : صفدی، همانجا؛ ذهبی، 23 / 333؛ ابن حجر، 2 / 355؛ ابن تغری بردی، المنهل ... ، 6 / 326). افزون بر روایت بسیاری کسان همچون برزالی از وی، کسی چون شاگرد او، امین الدین الوانی (الرانی؟) برای استاد مشیخه‌ای تخریج کرده است (صفدی، همانجا). همچنین، نام وی در آثار سرزمینهای غرب اسلام نیز در قالب مشیخه‌ها آمده که برنامج وادی آشی (همانجا) نمونه‌ای از آن است.
اثر پر اشتهار جعبری قصیده‌ای دربارۀ فرائض با عنوان نظم اللآلی فی الفرائض است. این منظومه به نامهای جعبریه (منسوب به خود او) یا نظم الفرائض نیز معروف است. این قصیده، همزیه و طولانی با 488 بیت (نک‍ : حاجی خلیفه، 2 / 1337، 1963)، اثری آموزشی است (فلرس، 121) و در سده‌های پسین مورد استناد فراوان قرار گـرفته است (بـه عنوان نمونه، نک‍ : دردیر، 4 / 467؛ دمیاطی، 3 / 276). نسخه‌ای از این اثر در موزۀ بریتانیا موجود است که در ابتدای آن مقدمه‌ای کوتاه مشتمل بر 4 بیت آمده، و کل اثر به ابوابی تقسیم شده است (ریو، شم‍ 436). نسخه‌ای دیگر در کتابخانۀ گارت پرینستن موجود است که حواشی آن شامل 8 برگ و در انتها با عنوان مسئله آمده است. این نسخه در زمان حیات مؤلف (684 ق) استنساخ شده است (حتّی، شم‍ 1875). نسخۀ دیگری نیز در کتابخانۀ بریل نگهداری می‌شود (هوتسما، شم‍ 740).
بر نظم اللآلی جعبری شروح و تعلیقه‌های بسیاری تدوین شده، که از جملۀ آنها ست: شرح ابن المجدی شهاب‌الدین احمد ابن رجب (767-850 ق) که در 844 ق تکمیل شده است (GAL, II / 210). نسخه‌هایی از این شرح در کتابخانه‌های برلین ( آلوارت، شم‍ 4711) و لایپزیگ به شمارۀ 392 موجود است (نک‍ : فلرس، همانجا). شرح سبط ماردینی بدرالدین محمد (ز 826 ق)، کـه نسخـه‌هایی از آن در کتـابخانه‌های گوتا ( پرچ، شم‍ 1116)، کتابخانۀ دانشگاه کیمبریج ( براون، ذیل، شم‍ 1318)، موزۀ بریتانیا و نیز در کتابخانۀ دمشق موجود است (GAL, S, II / 205). همچنین در منابع، به بسیاری شروح دیگر اشاره شده است (مثلاً نک‍ : ابن قاضی شهبه، 2 / 357؛ محبی، 4 / 466؛ بغدادی، 2 / 212، 322).

مآخذ

ابن تغری بردی، الدلیل الشافی، به کوشش فهیم محمد شلتوت، مکه، 1403ق؛ همو، المنهل الصافی، به کوشش محمد امین، قاهره، 1410ق / 1990م؛ ابن حبیب، حسن، تذکرة النبیه، به کوشش محمد امین و سعید عاشور، قاهره، 1976م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبد المعید، حیدرآباد دکن، 1393ق / 1973م؛ ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1375ق / 1956م؛ ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبد العلیم خان، بیروت، 1408ق / 1987م؛ ابن کثیر، البدایة؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1390ق / 1970م؛ انصاری، موسى، نزهة الخاطر و بهجة الناظر، به کوشش عدنان محمد ابراهیم و عدنان درویش، دمشق، 1991م؛ بدرالدین عینی، عقد الجمان، به کوشش محمد امین، قاهره، 1412ق / 1992م؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دردیر، احمد، الشرح الکبیر، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه؛ دمیاطی، ابوبکر، اعانة الطالبین، بیروت، 1418ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1413ق / 1993م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش وداد قاضی، بیروت، 1402ق / 1982م؛ محبی دمشقی، محمد امین، خلاصة الاثر، بیروت، مکتبة خیاط؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418ق / 1997م؛ نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، 1988م؛ وادی آشی، محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، 1982م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Ahlwardt ; Browne, S ; GAL; GAL, S; Hitti, Ph. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of the Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton, 1938; Houtsma, M.Th., Catalogue d’une Collection de manuscrits arabes et turcs, Leiden, 1886; Pertsch ; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1984; Vollers, K., Katalog der islamischen ... Handschriften ... zu Leipzig, Osnabrück, 1975.

فریده بهشتی