جسر الشغر

جِسْرُ الشُّغْر، یا جسر الشغور، نام پلی باستانی بر رودخانۀ عاصی و نیز شهر و شهرستانی به همین نام در استان حلب سوریه.
نام عربی شُغْر را از ریشۀ آرامی شُغرا به معنی فوران آب دانسته‌اند که با موقعیت جغرافیایی جسرالشغر بر رود عاصی ــ کـه پس از خـروج از دشت غـاب بـه یک جریان جهنده در مجـرایـی پـرپیـچ و خـم بـدل مـی‌گـردد ــ بـی‌ارتبـاط نیسـت. جغرافی‌نویسان عرب نام شغر را بیشتر همراه با نام ‌بَکاس، ذکر می‌کنند و در منابع سریانی هم این دو نام معمولاً با هم آمده است. بکاس که آن را صورتِ مخفّف از ریشۀ آرامی «بیت‌کاس» دانسته‌اند، قریه‌ای در کنار شغر بود که با گسترش دومی،‌ آن دو در هم ادغام‌شدند و نام‌جدید جسرالشغر درنتیجۀ آن پدیدآمد (نک‍ : حلو، 124، 336).
پل‌شغر از دیرباز گذرگاهی مهم در منطقه‌ای کوهستانی و سخت‌گذر بود و دو راه اصلی یکی در امتداد غربی ـ شرقی که سواحل سوریه را به دشتهای مناطق داخلی آن و رود فرات، و دیگری راهی در امتداد شمالی ـ جنوبی که انطاکیه را به قلعة المُضیق (افامیـه / آپامیا) متصل ‌می‌ساخت، از آن می‌گـذشت (نک‍ : ‌EI2, II / 556).
یاقوت شغر را قلعه‌ای مستحکم که قلعۀ مستحکم دیگر به نام بکاس در مقابل آن، و هر دو بر روی کوهی در نزدیکی انطاکیه قرار دارند، آورده است (3 / 303). ابوالفدا شغر و بکاس را دو قلعۀ مستحکم برفراز کوه از اقلیم چهارم از جُند قنسرین و میان انطاکیه و افامیه دانسته که رودی در زیر آنها جاری است. به گزارش همو بازاری هفتگی و پر ازدحام در آنجا وجود داشته است (ص 260، 261)؛ دمشقی نیز (ص 205) «شغر بکاس» را از اعمال حلب معرفی کرده است. ویرانه‌های این دو قلعه امروزه بر فراز صخره‌ای در نزدیکی دهکدۀ شغر القدیم باقی است (EI2، همانجا).
گذرگاه جسرالشغر در دورۀ جنگهای صلیبی از اهمیتی بسیار برخوردار بود (نک‍ : هاید، I / 375-376) و دو قلعۀ آن در تصرف نیروهای‌صلیبی بود تاآنکه صلاح‌‌الدین ایوبی در 584 ق / 1188م آن را از تصرف‌ نیروهای‌‌صلیبی‌آزاد ساخت(نک‍ : ابن‌ ‌اثیر، 12 / 12- 13؛ ابن‌خلدون، 5 / 366). بعداً این قلعه‌ها بخشی از قلمرو ملک ظاهر غازی، سلطان ایوبی شد. به هنگام یورش مغولان (سدۀ 7ق / 13م) این قلعه‌ها چندی در تصرف آنان بود (EI2، همانجا)؛ تا آنکه ممالیک در همان سده آنجا را بر قلمرو خود افزودند. در دورۀ فرمانروایی ممالیک بر شام، این شهر به عنوان یکی از امیرنشینهای ده‌گانۀ ولایت حلب به شمار می‌رفت. این وضع تا استیلای عثمانیان بر این منطقه همچنان ادامه داشت (یاقوت، همانجا؛ غزی، 1 / 19-22؛ حکیم، سوریة و العهد العثمانی، 50-51). ابن‌‌ بطوطه که در سدۀ 8 ق / 14م از این منطقه عبور کرده، حاکم آن را مردی فاضل، و قاضی آن را از اصحاب ابن ‌تیمیه گزارش کرده است (1 / 165- 166).
در دورۀ ممالیک، این شهر اهمیت سوق الجیشی خود را از دست داد و رو به افول نهاد (EI2، همانجا)؛ تا آنکه در اواخر سدۀ 10ق / 16م به روزگار عثمانیان، به هنگام زمامداری محمدپاشا کوپریلی والی طرابلس، پل شغر مرمت، و در شهر مسجد، کاروان‌سرا و حمام ساخته شد و مردم به سکونت در آنجا تشویق شدند (علی، 1 / 128؛ المعجم ... ، 2 / 672). پل‌شغر بر روی رود عاصی 400 متر درازا و 14 دهانه دارد (همانجا).
پس از جنگ جهانی اول و خروج عثمانیان از سوریه، شریف سوریه نماینده‌ای به این دیار فرستاد و جسرالشغر همچنان جزو ایالت حلب باقی‌ ماند (حکیم، سوریة و العهد الفیصلی، 52؛ قلعجی، 388). آثار تاریخی یافت‌شده در این منطقه جزو آثار مهم سوریه به شمار می‌رود (غزی، 3 / 775).
شهرستان جسرالشغر در سالهای پایانی سدۀ 14ق / 20م بیش از 80 هزار، و شهر جسر الشغر مرکز آن شهرستان بالغ بر 20 هزار تن جمعیت داشته است (حلو، 336؛ المعجم، 2 / 670، 676).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌بطوطه، رحلة، پاریس، 1926م؛ ابن‌خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، 1401ق / 1981م؛ ابوالفدا، تقویم‌البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ حکیم، یوسف، سوریة و العهد العثمانی، بیروت، 1966م؛ همو، سوریة و العهد الفیصلی، بیروت، 1986م؛ حلو، عبدالله، تحقیقات تاریخیة لغویة، بیروت، 1999م؛ دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به کوشش مرن، لایپزیگ، 1928م؛ علی، احمد علی اسماعیل، تاریخ بلاد الشام القدیم، دمشق، 1998م؛ غزی، کامل، نهر الذهب، حلب، 1345ق / 1926م؛ قلعجی، قدری، الثورة العربیة الکبریٰ 1916- 1925، بیروت، 1993م؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، به کوشش مصطفیٰ طلاس، دمشق، 1413ق / 1992م؛ یاقوت، بلدان، نیز:

EI2; Heyd, W., Histoire du commerce du levant, Leipzig, 1923.

پرویز امین