جزولی، ابوموسى
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
شنبه 4 آبان 1398
https://cgie.org.ir/fa/article/223297/جزولی،-ابوموسى
پنج شنبه 9 فروردین 1403
چاپ شده
18
جَزولی، یا جُزولی، ابوموسى عیسی بن عبدالعزیز بن یَلَلْبَخْت بن عیسی بن یوماریلی جزولی یَزْدَکْتَنی، نحوی مغربی اواخر سدۀ 6 ق / 12م و اوایل سدۀ 7ق / 13م. نسب او به قبیلۀ جزوله (یا کُزوله، نک : قفطی، 2 / 378: قبیلهای کوچک و قدیمی در جنوب غربی مراکش)، از قبایل بربر میرسد. اسامی یللبخت و یوماریلی نیز از اسامی بربری، و یزدکتنی منسوب به قبیلهای از جزوله است (نک : ابن خلکان، 3 / 490).از آغاز زندگی او اطلاعی در دست نیست، اما میدانیم که پس از تحصیلات مقدماتی در مراکش، به قصد ادای فریضۀ حج راهی مشرقزمین شد و پس از مدتی اقامت در مکه و مدینه، به قاهره رفت و در آنجا نحو و از جمله کتاب الجمل زجّاجی (د 337ق) را نزد ابو محمد بن بَرّی (د 582 ق) آموخت. همچنین صحیح بخاری را نزد ابو محمد بن عبید الله فرا گرفت (قفطی، همانجا؛ ابن عماد، 5 / 26؛ نیز EI2). از دیگر استادان وی میتوان از ابو منصور ظافر مالکی در فقه و اصول مالکی نام برد.جزولی در زمان اقامت در قاهره، در مدرسهای درس نداد و تنها از طریق امامت نماز جماعت در یکی از روستاهای اطراف، امرار معاش کرد؛ از همینروی برای تأمین هزینۀ زندگی در مضیقه بود و به سختی روزگار میگذراند (دلجی، 121).جزولی سپس مشرق را ترک گفت و به بلاد مغرب بازگشت و مدتی را در بجایه گذراند و در آنجا به تدریس پرداخت (ابن خلکان، 3 / 489؛ ابن زبیر، 54). در الجزایر محمد بن قاسم بن مِنْداس (د 643 ق / 1245م) نزد وی نحو آموخت (ابن ابار، 2 / 658؛ EI2).جزولی آنگاه به المَریّه در اندلس رفت و در بدو ورود به سبب تنگدستی ناگزیر شد نسخۀ خود از کتاب اصول ابن سراج (د 316ق) را ــ که نزد ابن برّی خوانده بود و خود یادداشتهایی بر آن داشت ــ به رهن گذارد؛ چون این امر به گوش ابوالعباس مغربی، از زاهدان مشهور آن روزگار و مقربان دربار موحدیان رسید، با توصیه نزد سلطان مغرب موجبات عنایت سلطان به جزولی را فراهم ساخت (دلجی، همانجا).وی در المریه کتاب معروف خود المقدمه (نک : دنبالۀ مقاله) را برای گروهی از جمله ابواسحاق ابراهیم بن غالب مری (د 635 ق) درس داده است (ابن ابار، 1 / 169؛ ابن زبیر، همانجا). او سرانجام مسئولیت خطابه و منصب قرائت را در جامع مراکش برعهده گرفت (ابن خلکان، 3 / 490؛ ذهبی، 5 / 24). ابوعلی شَلَوبین، و ابن مُعطی، نخستین ناظم الفیّه، در نحو نیز از شاگردان جزولی بودهاند (ابن زبیر، نیز دلجی، همانجاها). روایاتی در دست است که از جایگاه رفیع جزولی نزد سلطان و نیز علما در این ایام حکایت دارد (قفطی، 2 / 379).وی سرانجام در ازَمّور از شهرهای مراکش درگذشت (ابن عماد، ذهبی، همانجاها). سال درگذشت جزولی در منابع به اختلاف میان سالها 606-616 ق / 1209-1219م آمده است (نک : قفطی، 2 / 379-380؛ ابوالفدا، 3 / 115؛ ذهبی، همانجا؛ ابن وردی، 2 / 196؛ ابن قنفذ، 307).آنچه موجب ماندگاری نام جزولی در تاریخ علم نحو گردیده، کتاب المقدمۀ او ست که از آن با نامهای قانون، الجزولیة، کراس، الاعتماد، املاء، مجموع و تقیید نیز یاد شده است (غبرینی، 115؛ عتیبی، 51-52). نسخهای نیز از این اثر با عنوان العقود و الحواشی على ابواب الجمل للزجاج در دست است (ششن، 1 / 407؛ GAS, IX / 92). المقدمه که در حقیقت مقدمهای کوتاه بر الجمل زجاجی در نحو است، حاصل مباحثات جزولی با استادش ابن بری است و شاید از همین رو ست که جزولی متواضعانه انتساب این اثر را به خود نفی میکند، در حالی که ابن بری نیز ادعایی در انتساب این اثر به خود نداشته است (نک : قفطی، همانجا؛ ابن خلکان، 3 / 489). در هر صورت، جزولی در این اثر به کرات از ابن بری نقل کرده است.به نظر میرسد هدف از تألیف این اثر، بحث در ابواب مختلف نحو عربی و ضبط دقیق قواعد و مسائل آن به روشی مختصر و عباراتی کوتاه بوده است؛ از اینرو مؤلف که فن منطق را نیک میدانست، کتاب خود را سراسر بر اساس اصول منطق تدوین کرد و توانست بیشترین مفاهیم را در کوتاهترین عبارات بیان دارد، تا آنجا که شگفتی همگان را برانگیخت و آن را سراسر رمز و اشارت خواندند. بیشتر مورخان بر آناند که پیچیدگیهای کتاب سبب شده است، تا فهم آن به آسانی میسر نگردد (ابن خلکان، 3 / 488-489؛ دلجی، 120-121). تأثیر منطق بر سراسر اثر به روشنی توجه هر خوانندهای را جلب میکند؛ برای نمونه، تقسیم به جنس و انواع را میتوان از مصادیق بارز دیدگاه منطقی مؤلف دانست. وی برای سهولت آموزش طلاب، مطالب را به صورت دستهبندی شده و در شاخهها و زیرگروههای متعدد بیان میکند، با این همه، شیوۀ اختصارنویسی به گونهای است که مثلاً تمامی مبحث مفعول و انواع آن تنها در یک عبارت کوتاه بیان میشود. نکتۀ دیگری که بر اجمال و ابهام این اثر میافزاید، عدم استفادۀ مؤلف از مثال و شاهد است، تا آنجا که در سراسر اثر، تنها به 8 بیت شعر استناد شده است. المقدمه دارای ترتیب خاصی در فصلبندی نیست و اختلاف نسخ در ترتیب فصول بر کثرت املای این اثر بر طلاب دلالت دارد.جزولی در المقدمه علاوه بر آنچه از استادش ابن بری شنیده، از آثار نحویان دیگری چون سیبویه، فرّاء، مازنی، زجاج، فارسی و جرجانی نیز بهره برده است.
این اثر پیوسته مورد استفاده و استشهاد نحویان قرار گرفته است (ابوحیان، 7، 187، جم ؛ بغدادی، 10 / 427). گرایش عمومی طلاب برای فراگیری المقدمه، بسیاری از علما را بر آن داشت که به شرح و یا تألیف کتاب امثله و شاهد بر آن اقدام نمایند. به نظر میرسد نخستین شرح بر کتاب از آنِ خود جزولی است (ابن خلکان، 3 / 489-490). از زمرۀ کسانی که بر این اثر شرح نگاشتند، میتوان به شاطبی (د 691 ق)، شلوبینی (د 654 ق)، ابن عصفور و ابن فخار اشاره نمود (دربارۀ شروح این اثر، نک : غبرینی، 115؛ قفطی، 2 / 379؛ حاجی خلیفه، 1 / 1800-1801؛ عتیبی، 69-74؛ GAL, I / 376; GAL, S, I / 541-542). از این میان شرح شلوبینی با عنوان شرح المقدمة الجزولیة الکبیر در 3 مجلد به کوشش ترکی عتیبی به چاپ رسیده است. همچنین این اثر حداقل یک بار تلخیص شده، و دو بار به نظم درآمده است (نک : عتیبی، 74-75). مجدالدین اربلی نیز ابیاتی در وصف آن سروده است (سیوطی، 2 / 237).نسخهای از این اثر با عنوان القانون در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (شم 1901) نگهداری میشود (مرکزی، 8 / 510).از دیگر آثار جزولی شرح اصول ابن سرّاج، امالی در نحو، اختصار تفسیر دیوان المتنبی الکبیر ابن جنی، و شرح بر الایضاح ابوعلی فارسی را یاد کردهاند، که هیچکدام به شهرت المقدمه نرسید (نک : ابن خلکان، 3 / 489؛ حاجی خلیفه، 1 / 111، 811؛ کحاله، 8 / 27). شرحی نیز بر قصیدۀ بانَت سُعاد بدو منسوب است (نک : زرکلی، 5 / 104) که توسط باسه (چ الجزایر، 1910م) منتشر شده است.
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1357ق / 1956م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن زبیر، احمد، صلة الصلة، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، 1937م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1359ق؛ ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، 1390ق / 1970م؛ ابن وردی، زینالدین، تتمة المختصر فی اخبار البشر، به کوشش احمد رفعت بدراوی، بیـروت، 1389ق / 1970م؛ ابوحیان غرناطـی، محمد، تذکـرة النحاة، به کوشش عفیف عبدالرحمان، بیروت، 1406ق / 1986م؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، دارالمعرفه؛ بغدادی، عبدالقادر، خزانة الادب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1403ق / 1982م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دلجی، احمد، الفلاکة و المفلوکون، بغداد، 1385ق؛ ذهبی، محمد، العبر، به کوشش صلاحالدین منجد، کویت، 1386ق / 1966م؛ زرکلی، اعلام؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق / 1965م؛ ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، بیروت، 1975م؛ عتیبی، ترکی، مقدمه بر شرح المقدمة الجزولیة الکبیر عمر شلوبینی، بیروت، 1414ق / 1994م، ج 1؛ غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، 1969م؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1371ق / 1952م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، مرکزی، خطی؛ نیز:
EI2; GAL; GAL, S; GAS.
مریم صادقی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید