جزیره

جَزیره، خشکی یا قطعه زمینی که دورادور آن را آب گرفته و کوچک‌تر از قاره باشد. چنین خشکی را بدین‌جهت جزیره‌اش نامند که از زمین جدا و منقطع است، زیرا یکی از معانی «جزر» در زبان عربی قطع کردن و بریدن است (ابن منظور، صفی‌پوری، ذیل واژه). جزیره ممکن است در اقیانوس، دریا، دریاچه یا رودخانه به وسیلۀ آب محصور شده باشد. در فارسی به آن آبخست، آبخوست، آبخو و نیز آداک گفته‌اند (معین، 1 / 11، 12، 36، 1228؛ فشارکی، 159-160).
بنابر تعریف یاد شده و با در نظرگرفتن اینکه اقیانوسها همه متصل به همدیگرند و قسمت عمده یا 70٪ سطح زمین را دربر گرفته‌اند، می‌توان قاره‌های بزرگ، مانند آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی را که به وسیلۀ تنگۀ پاناما از هم جدا شده‌اند و نیز افریقا و اوراسیا (اروپا و آسیا) را که به وسیلۀ کانال سوئز از هم جدا شده‌اند، جزیره دانست، ولی معمول چنین است که قطعات کوچک خشکی را جزیره، خشکیهای بزرگ را قاره، و جزیره را کوچک‌تر از قاره تعریف می‌کنند؛ چنان‌که در اصطلاح جغرافیایی امروزه جزیرۀ بزرگ استرالیا را قاره می‌خوانند. به هر حال باید دانست که ضابطه و معیار مشخصی برای تعیین حدّ جزیره و قاره وجود ندارد (مشیری، 19-20، 335-336، 351، 352).
از معانی دیگر جزیره محدوده‌های جغرافیایی جدا مانده از جاهای دیگر یا مختص افراد خاص است یا هرچیزی که از نظر منحصر بودن در مقایسه با اشیاء دیگر اطراف خود مشخص باشد، یا ناحیه و گروهی که از جمع جدا شده باشد، مانند یک گروه نژادی را جزیره نامند (WNGD, 524-525)؛ از این‌رو جزیره شدن و جزیره کردن هم به کار رفته است (عاشوری، 512). از موارد جالب توجه به‌کارگیری واژۀ جزیره، استفادۀ اسماعیلیان دورۀ فاطمی (297-567 ق) است؛ آنها مردمان جهان اسلام آن روز را برای نشر دعوت در 12 ناحیۀ جغرافیایی در نظر گرفته بودند که به هر یک از آنها جزیره می‌گفتند و «نقیب» آنجا را «حُجَّت» می‌‌نامیدند و آن 12 جزیره عبارت بودند از چین، سند، هند، زنج (زنگبار)، حبشه، صقلیه (سیسیل)، روم، دیلم و نیز سرزمین ترکها، خزرها، عرب، و بربرها. ناصرخسرو قبادیانی (د 481ق) که حجّت ناحیۀ خراسان شده بود، در نوشته‌های خود به جزیره و حجت و داعیان آنها اشاره می‌کند (قاضی نعمان، 2 / 74، 3 / 48- 49؛ ناصرخسرو، 7؛ دبیرسیاقی، 10؛ دفتری، 97-98).
از نظر زمین‌شناسی جزیره‌ها را اصولاً به دو قسمت قاره‌ای و اقیانوسی تقسیم می‌کنند. جزایر قاره‌‌ای آنهایی هستند که آب دریا در اثر بالا آمدن، نواحی پست ساحلی را فرامی‌گیرد و نواحی بلند و قله‌ها را که خارج از آب می‌مانند، به صورت جزیره درمی‌آورد، یا اینکه آب دریا به داخل خشکی نفوذ می‌کند و قطعاتی را به صورت جزیره از خاک اصلی جدا می‌سازد (فشارکی، 179-180). این قبیل جزایر بیشتر در فلات قاره قرار دارند و نمونه‌های آن عبارت‌اند از: جزایر بریتانی کبیر و سیسیل در اروپا،گرینلند در آمریکای شمالی؛ باربادوس و ترینیداد در آمریکای جنوبی؛ سوماترا، بورنئو و جاوه در آسیا؛ و گینۀ جدید در استرالیا (مشیری، 88-89، 337).
رسوبات ساحلی دریاها نیز ممکن است جزایری به موازات سواحل تشکیل دهند و رودهای بزرگ نیز امکان دارد دلتاهای وسیع مانند دلتای نیل به وجود آورند که این دو نوع هم جزو جزایر قاره‌ای محسوب می‌شوند. جزایر اقیانوسی آنهایی هستند که در اثر آتشفشانیهای زیردریایی به وجود آمده، و در واقع قلل مخروطهای آتشفشانی هستند که سر از آب درآورده‌اند.
جزایر اقیانوسی ممکن است در اثر جابه‌جایی صفحات تکتونیک زیر آبی به وجود آمده باشند که در آن صورت بیشتر از شماری جزایر در یک خط که سمت حرکت صفحۀ تکتونیک را نشان می‌دهد، قرار می‌گیرند، مانند جزایر هاوایی در اقیانوس آرام و یا جزیرۀ سورتزی در اقیانوس اطلس که در 1963م به وجود آمد (همو، 129-134).
در دریاهای گرم جهان پُلیپهای مرجانی در درازمدت جزایری تشکیل می‌دهند که به نام عمومی آتُل خوانده می‌شوند آتلها به شکل حلقه یا نعل اسب‌اند که مردابی را در میان می‌گیرند. دربارۀ شکل‌گیری این‌گونه جزیره‌ها دو نظریه ارائه شده است. بنابر یکی از این نظریه‌ها یک آتل به صورت یک جزیره یا تپۀ دریایی کنارین در اطراف یک جزیره ریشه می‌گیرد، آنگاه جزیره به علت فرونشینی، زیر آب می‌رود و تنها تپۀ دریایی حلقه‌ای شکل که مردابی را احاطه می‌کند، بر جای می‌گذارد. طبق نظریۀ دیگر، آتل در سر فلاتها یا تپه‌های زیردریایی تشکیل می‌شود، به این صورت که فلات یا تپۀ زیردریایی از بستر اقیانوس به عمقی که در آن مرجانهای تپه‌ساز زندگی می‌کنند، بالا می‌آید؛ مرجانهای کنارین که رشد سریع‌تری دارند، زودتر از آب خارج می‌شوند و به سطح می‌رسند و به این ترتیب مردابی را به صورت حلقه‌ای در میان می‌گیرند (فشارکی، 26، 79، 179).
در روی زمین حدود 45 هزار جزیرۀ‌ استوایی وجود دارد. تمام این جزایر با اسم و رسم شناخته و مشخص شده‌اند و زندگی اجتماعی ـ اقتصادی ساکنان این جزایر از مرحلۀ کهن سنگی در نواحی مرکزی ماداگاسکار، برنئو، پاپوا و گینۀ جدید تا مرحلۀ عالی فنّاوری امروزی در جزایر سنگاپور و هنگ‌کنگ تفاوت می‌کند.
در نواحی قطبی زمین جزیره‌های یخی وجود دارد که در واقع قطعات بزرگ شناور یخهای جدا شده از یخهای قطبی زمین‌اند.
بزرگ‌ترین جزیره‌های جهان به ترتیب بزرگی عبارت‌اند از: گرینلند (000‘175‘2 کمـ‍ 2)، گینۀ جدید (000‘800 کمـ‍ 2)، برنئو، ماداگاسکار،بافن، سوماترا، هونشو (ژاپن) و بریتانیای کبیر ( کلمبیا، .npn ؛ بریتانیکا؛ «جزیره»، npn.؛ انکارتا، npn.).

مآخذ

ابن منظور، لسان؛ دبیرسیاقی، محمد، مقدمه و تعلیقات بر سفرنامه (نک‍ : هم‍ ، ناصرخسرو)؛ صفی‌پوری، عبدالرحیم، منتهی الارب، تهران، 1377ق؛ عاشوری، اسماعیل، گزیده‌ای از فرهنگ و اصطلاحات جغرافیایی، تهران، 1364ش؛ فشارکی، پریدخت، فرهنگ جغرافیا، تهران، 1369ش؛ قاضی نعمان، تأویل الدعائم، به کوشش محمدحسن اعظمی، قاهره، 1982م؛ مشیری، رحیم، کلیات قاره‌ها، تهران، 1371ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1360ش؛ ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛ نیز:

Britannica ; The Columbia Encyclopedia, www.bartleby.com; Daftary, F., A Short History of the Ismailis , Edinburgh, 1998; Encarta Reference Library, 2005; «Island», Answers, www. Answers.com / topic / island; WNGD.

محمدحسن گنجی