ابن صوفی، ابراهیم

اِبْنِ صوفی، ابراهیم بن محمد (د بعد از 260ق / 874م)، از علویان و از نسل عمربن علی بن ابی طالب (ع) که در عهد احمدبن طولون (د 270ق / 883م) در مصر طغیان کرد. از ابن صوفی تا پیش ازشورش وی در 253ق / 867م در صعید مصر (نک‍: کندی، 213؛ قس: ابن اثیر، ذیل حوادث 256ق، که درست نیست) اطلاع چندانی در دست نیست، اما به احتمال بسیار وی از سران علویانی بود که از بیداد خلفای عباسی به ویژه متوکل به مصر روی آورد. با اینهمه پناهندگان در مصر نیز از فشار خلفا آسوده نماندند. متوکل در نامه‌ای از والی مصر خواست تا علویان را بیرون براند. از آن پس منتصر نیز در پی آن بود که علویان را در مصر از حقوق اجتماعی و اقتصادی محروم گرداند (کندی، 198، 304؛ مقریزی، 2 / 339). از‌این‌رو علویان در اواسط قرن سوم مکرر دست به شورش زدند (همانجا؛ ابن تغری بردی، 3 / 6). از میان این قیامها، شورش ابن صوفی به سبب گستردگی و تداوم آن از اهمیت بیشتری برخوردار است. ابن صوفی قیام خود را با دعوت به نام خاندان پیامبر (ص) آغاز کرد (ابن خلدون، 3 / 644). در 255ق / 869م شهر اسنا را گشود و در آنجا درست به کشتار و غارت زد و شورش خود را به شهرهای دیگر گسترانید. احمدبن طولون والی مصر، سپاهی را به مقابلۀ وی گسیل داشت. در پی جنگی که در ربیع‌الاول 256ق / فوریۀ 870 در محلی به نام هُو (امروزه هِو) روی داد، ابن صوفی سپاه مصر را شکست داد و فرماندۀ آن را اسیر کرد و به دار آویخت. آنگاه ابن طولون سپاه دیگری روانه کرد. این بار ابن صوفی در جنگی که در ربیع الآخر همان سال در ناحیۀ اخمیم درگرفت، شکست خورد و بسیاری از سپاهیانش کشته و پراکنده شدند و خود به نخلستانها گریخت. دو سال بعد ابن صوفی بار دیگر در مصر شورید. او در 259ق مردمان بسیاری را که دعوت او را پاسخ گفته بودند، به شهر اشمونین برد. ابن طولون، سردار دیگری را برای سرکوبی او فرستاد. وی ابن صوفی را در حالی که به طرف اسوان می‌رفت تا با ابوعبدالله العُمَری بجنگد، مشاهده کرد. ابوعبدالله، عبدالله بن عبدالحمید (قس: ابن اثیر، 7 / 264؛ ابن خلدون، همانجا؛ مقریزی، 2 / 339) از نسل عبدالله بن عمربن خطاب (یعقوبی، 2 / 506) موفق شده بود بجاویها را که به سرزمین‌های اسلامی می‌تاختند، سرکوب کند و نفوذ و قدرت بسیاری در میان سنّیان مصر به دست آورد. در جنگی که روی داد، ابن صوفی به سختی شکست یافت. به این ترتیب نیروهای سنی مذهب که به طور عمده ترک نژاد یا سیاه پوست بودند، تفوق به دست آوردند. ابن صوفی پس از این شکست به اسوان گریخت. در این زمان، ابن طولون برای دستگیری او سپاه دیگری گسیل کرد که کاری از پیش نبرد و ابن صوفی به عیداب گریخت و از راه دریا به مکه رفت. چون به مکه رسید، والی او را دستگیر کرد و نزد ابن طولون فرستاد. در مصر، ابن طولون دستور داد او را در شهر بگردانند و سپس زندانی کنند. با اینهمه چندی بعد آزادش کرد و او به مدینه بازگشت و در همانجا درگذشت. تاریخ دقیق مرگ وی روشن نیست. قدر مسلم این است که او تا 259ق در مصر به سر برده است (همانجا؛ کندی، 213-214؛ ابن اثیر، 7 / 238-239، 263-264). پس از رفتن ابن صوفی به مدینه پیروانش از پای ننشستند. در 260ق یکی از پیروان او به نام «سکن» و به کنیۀ ابوروح ظهور کرد که عدۀ زیادی هم به دور او جمع شدند. او نیز چندین بار با سپاه ابن طولون جنگید و سرانجام تسلیم شد (همو، 7 / 273).

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن خلدون، العبر؛ کندی، محمدبن یوسف، کتاب الولاة و القضاة، به کوشش ر. گست، بیروت، 1908م؛ مقریزی، احمدبن علی، خطط، بولاق، 1270ق؛ یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ، بیروت، 1379ق.

محمد عبدعلی