ابن صفار، ابوالولید

اِبْنِ صَفّار، ابوالولید یونس بن عبدالله‌بن محمدبن مُغیث قرطبی اندلسی (2 ذیقعدۀ 338- 28 رجب 429ق / 23 آوریل 950-6 مۀ 1038م)، محدث، فقیه، ادیب و قاضی مالکی. با آنکه وی به مقامات علمی و اجتماعی و سیاسی مهمی دست یافت، از جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. احتمالاً از بنی‌صفار ـ قبیله‌ای در قرطبه ـ (زبیدی، 3 / 339) برخاسته است. پدر او ابومحمد عبدالله نیز از عالمان و مشاهیر زمان خود بود. هنگامی که خلیفه المستنصر بالله اموی عازم نبرد با مسیحیان بود، از ابومحمد خواست تا پسر را به میدان جنگ فرستد. ابومحمد بهانه آورد و خلیفه گفت هرگاه یونس کتابی در اشعار خلفای بنی‌امیه در شرق و اندلس، نظیر کتاب صولی در اشعار خلفای بنی‌عباس بنویسد، از شرکت در جنگ معاف خواهد بود (ابن خاقان، 59؛ قس: نیکل، 45). ابن صفار در اواخر دورۀ فرمانروایی امویان اندلس می‌زیست. او فقه و حدیث و ادب را از مشایخی چون محمدبن یَبقی‌بن زَرب، عبدالرحمن‌بن احمدبن بقی، ابن‌عبدون و ابن‌قوطیه فراگرفت (نک‍: حمیدی، 5 / 362؛ قاضی عیاض، 4 / 739؛ ابن بشکوال، 2 / 646)، نیز ابن‌رشیق از مصر، و دارقُطنی ازعراق به او اجازۀ روایت دادند (همانجا؛ ذهبی، 17 / 570).
ابن‌حزم ظاهری، ابومحمد مکی‌بن ابی طالب مقری، ابوعمرو دانی، ابوعمرابن عبدالبر، قاضی ابوالولید باجی و ابوعمرابن حذّاء و جز آنان از ابن صفار روایت کرده‌اند (ابن بشکوال، 2 / 647؛ ذهبی، همانجا). وی نخستین بار در بطلیوس به قضا گمارده شد. پس از آن از منصب قضا برکنار شد و به عنوان خطیب و امام در مسجد الزهراء تعیین گردید و به عضویت خطةالشوری نیز درآمد. پس از آن در روزگار عامریان به جای ابن‌ذکوان به سرپرستی خطةالرد و نیز خطابت جامع‌الزاهرة گمارده شد. آنگاه مجدداً منصب قضا را بر عهده گرفت و به امامت مسجد جامع قرطبه و نیز مقام وزارت گمارده شد. پس از مدتی از تمام مناصب دست کشید و خانه‌نشین شد، اما در 419ق / 1208م المعتمد بالله هشام‌بن محمد مروانی او را مجدداً به قضای قرطبه و امامت جمعه منصوب کرد و او تا هنگام مرگ در این مقام ماند (ابن بشکوال، 2 / 646).
ابن صفار را عالمی زاهد و پارسا دانسته‌اند که گرایشی به تصوف داشت (حمیدی، 5 / 362)، هر چند برخی در حقیقت پارسایی او تردید کرده‌اند (ابن سعید، 1 / 159). اشعار صوفیانه‌ای نیز از او بازمانده که ابیاتی از آن را حمیدی (همانجا) آورده است. همچنین ابن‌بشکوال (2 / 647) او را «کثیرالروایة» و چیره‌دست در فن خطابه دانسته است.
در منابع آثار متعددی به وی نسبت داده شده که از آن میان می‌توان به الموعب فی تفسیر الموطأ اشاره کرد (نک‍: قاضی عیاض، 4 / 741؛ ابن‌بشکوال، همانجا؛ ابن خیر، 287).

مآخذ

ابن‌بشکوال، خلف بن عبدالملک، الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، 1374ق / 1955م؛ ابن خاقان، فتح بن محمد، مطمح الانفس، قسطنطنیه، 1302ق؛ ابن خیر اشبیلی، محمد، الفهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، 1382ق / 1963م؛ ابن سعید اندلسی، علی بن موسی، المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1953م؛ حمیدی، محمدبن فتوح، جذوة المقتبس، به کوشش محمدبن تاویت طنجی، قاهره، 1952م؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت، 1405ق / 1985م؛ زبیدی، تاج العروس؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، 1387ق / 1967م؛ نیز:

Nykl, A. R., Hispano-Arabic Poetry, Baltimore, 1946.

حسن یوسفی اشکوری