ابن صدقه، احمد

ابْن صدقه، احمد بن صدقة بن ابی صدقه، هنرمند آوازخوان و تنبورنواز ماهر (نیمۀ اول سدۀ 3 ق / 9 م). گزارش زندگی و احوال او نخست در کتاب الاغانی آمده است که منبع نوشتۀ نویری در نهایة الارب (5 / 33-35) گردیده، بی‌آنکه وی چیزی بر آن افزوده باشد. از تاریخ ولادت و مرگ وی آگاهی نداریم. اما با توجه به قراین و شواهد، تا حدودی زمان وی مشخص است. خاندان وی اصلاً حجازی بودند. جدش ابوصدقه آوازخوان مدینه بود که به پیروی از او پسر و نوه‌اش، احمد بن صدقه نیز به موسیقی روی آوردند و مشهور شدند (ابوالفرج، 22 / 212؛ فارمر، 122-123). از آغاز زندگی ابن صدقه و استادانش اطلاعی در دست نیست. ظاهراً نزد پدرش موسیقی آموخت و به مأمون عباس (حک‍ ‍198- 218 ق / 814-833 م) که پس از سالها دوری از هنر و موسیقی، در آن زمان موسیقی‌دانان را در بغداد فراهم می‌آورد (فارمر، 95-96)، پیوست. بنابراین می‌توان تولد او را در اوایل دهۀ هشتم سدۀ 2 ق / 8 م تخمین زد.
ابن صدقه که در خواندن و نواختن ظرافت بسیار داشت و در اجرای آوازهای خود سرشناس بود (ابوالفرج، همانجا)، نزد مأمون منزلتی یافت و در شمار ملازمان او درآمد، چنانکه در سفری که مأمون در دیرالاعلی (در موصل) فرود آمده و از سوی نصارای ساکن دیر که یکی از اعیاد خود را جشن می‌گرفتند، مورد پذیرایی قرار گرفته بود، ابن صدقه نیز حضور داشت و به امر مأمون بر روی اشعاری که خود مأمون به تأثیر از مناظر جشن سروده بود، ترانه‌ای ساخت و خواند (شابشتی، 176- 178). بار دیگر نیز به سبب ظرافتی که خالد بن یزید، کاتب و شاعر معاصر ابن صدقه (نک‍ : ابن خلکان، 2 / 234-235) به خرج داد، از سوی مأمون مورد عتاب قرار گرفت، اما پس از آنکه ماجرا روشن شد و بی‌تقصیری او به ثبوت رسید، جایزۀ بزرگی دریافت کرد (ابوالفرج، 22 / 212-213).
وقایع زندگی ابن صدقه پس از مأمون چندان روشن نیست. ظاهراً وی بغداد را در این ایام ترک گفته، به سوی شام رفته بود و این گزارش ابوالفرج (22 / 212) که اقامتگاه او را در شام نوشته است، باید مربوط به دوران خلافت معتصم و واثق، یعنی از 218 تا 232 ق بوده باشد. در این دوران ابن صدقه دور از دربار خلافت روزگار می‌گذرانید، اما چون شهرت هنرش را به متوکل عباسی (حک‍ ‍232-247 ق / 847-861 م) رسانیدند، امر به احضارش داد. ابن صدقه نیز به بغداد رفت و در مجلس او هنرنمایی کرد و مورد توجه و تحسین قرار گرفت و جوایزی دریافت داشت. همزمان، در میان مردم نیز شهرت یافت، چنانکه مکرر برای اجرای آواز و موسیقی دعوت می‌شد و درآمدی به مراتب بیش از آنچه از متوکل عاید او می‌شد از مردم کسب می‌کرد (همانجا).
ابن صدقه با وجود اینکه ظاهراً در ایام اقامت در شام، زن و فرزند و علاقه‌ای در آنجا پیدا کرده بود، دیگر به آنجا بازنگشت و در بغداد (یا سامرا؟) مقیم گردید، تا آنکه خبر فوت دخترش را در شام شنید و آهنگ آن دیار کرد. در راه مورد حملۀ اعراب بدوی واقع شد و پس از آنکه اموالش را ربودند، خود او را نیز کشتند (همو، 22 / 215). تخصص ابن صدقه اجرای آوازهایی در بحر رمل و هزج (همو، 22 / 212) و مقام ماخوری (فارمر، 158) بود که از وزنهای شاد و سبک موسیقی و غنا در ساز و آواز آن عهد به شمار می‌رفت. وی در دورانی می‌زیست که هنر آواز و موسیقی در عالم اسلامی به اوج خود رسیده بود و کسانی چون ابراهیم موصلی (ه‍ م) ظهور کرده و به این هنر استحکام بخشیده بودند. در واقع هنرمندی نظیر ابن صدقه که در سدۀ 3 ق / 9 م فعالیت می‌کرد، نقشی در بنیان‌گذاری و یا انتقال این هنر (نک‍ : ه‍ د، آواز، ابن سریج) نداشت، بلکه وارث هنری غنی و تکامل یافته با فنون اجرایی قوی، هم در آواز و هم در نوازندگی بود. از این رو مطابق گزارش ابوالفرج (همانجا)، ابن صدقه که آوازی خوش داشت و در این فن ماهر بود، می‌کوشید تا با ارائۀ ظرافت در اجرا، هنرمندی صاحب تأثیر و سبک خاص خویش باشد.

مآخذ

ابن خلکان، وفیات؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش علی سباعی و دیگران، قاهره، 1393 ق / 1973 م؛ شابشتی، علی بن محمد، الدیارات، به کوشش کورکیس عواد، بغداد، 1386 ق / 1966 م؛ نویری، احمدبن عبدالوهاب، نهایة الارب، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ نیز:

Farmer, H. G., A History of Arabian Music, London, 1967.

بخش هنر و معماری