ابن صباغ، ابونصر

اِبْنِ صَبّاغ، ابونصر عبدالسید بن محمد بغدادی (400-477 ق / 1010-1084م)، فقیه شافعی. ابوالفدا (2 / 186) نام وی را یوسف ضبط کرده است. وی در بغداد متولد شد و از افرادی چون ابوالحسین محمدبن حسین بن فضل قطّان و ابوعلی حسن بن شاذان حدیث شنید و نزد قاضی ابوالطیب طاهر بن عبدالله طبری فقه آموخت (ابن جوزی، 9 / 12؛ ذهبی، سیر، 18 / 464؛ سبکی، 3 / 231). ابن جوزی (همانجا) وی را همپایۀ ابواسحاق شیرازی، فقیه بزرگ شافعی، دانسته است. ابن عقیل حنبلی نیز او را یکی از سه فردی دانسته که با آنان ملاقات داشته و دارای شرایط اجتهاد مطلق بوده‌اند (سبکی، همانجا). اینکه قاضی القضاة ابن ماکولا در 444 ق / 1053 م شهادت وی را نافذ شمرده (ابن جوزی، 8 / 154) و ابن جوزی (9 / 12) او را مدح کرده، بیانگر مقبولیت شخصیت او نزد ایشان است. در پی گشایش نظامیۀ بغداد در 10 ذیقعدۀ 459 ق / 23 سپتامبر 1067 و امتناع اولیۀ ابو‌اسحاق شیرازی از تدریس، ابن صباغ به عنوان نخستین مدرس نظامیه در آنجا به تدریس پرداخت (همو، 8 / 246). اما پس از 20 روز با کوشش شاگردان ابواسحاق وی به تدریس در نظامیه راضی گردید و ابن صباغ برکنار شد (همو، 8 / 247). از این تاریخ تا 13 شعبان 467 ق / 3 آوریل 1075م که به همراه مؤید الملک فرزند نظام الملک و ابواسحاق و سایر بزرگان در مراسم بیعت خلیفه المقتدی بامر الله حضور یافت (قلقشندی، 2 / 1)، دربارۀ او اطلاعی در دست نیست. در 476ق / 1083م پس از مرگ ابو‌اسحاق به حکم مؤید الملک مدت کوتاهی ابوسعدِ متولی، عهده‌دار تدریس در نظامیه شد (ابن خلکان، 3 / 133)، اما با دستور نظام الملک مبنی بر مقدم داشتن ابن صباغ بر ابوسعد، تدریس در نظامیه به او واگذار شد (اسنوی، 2 / 131)، تا اینکه بعد از مدتی تدریس در 477 ق به علت نابینایی وی، ابوسعد دوباره به جای او عهده‌دار تدریس در نظامیه گردید (همانجا). ابن صباغ به تشویق خانواده‌اش برای پس گرفتن این مقام به قصد دیدار با نظام الملک عازم اصفهان شد، اما نظام الملک درخواست او را نپذیرفت و دستور داد تا مدرسه‌ای دیگر برای وی ساخته شود. ابن صباغ به بغداد بازگشت و سه روز بعد از مراجعت (سبکی، 2 / 231) درگذشت و در خانه‌اش در درب سلولی کرخ دفن شد، اما بعد جسد وی به مقبرۀ باب حرب بغداد انتقال یافت (ابن جوزی، 9 / 13).
ابن صباغ احتمالاً مسافرتهای علمی نیز داشته است و نوشته‌اند که مشیخۀ ابن عرفه را در اصفهان تدریس کرده است (ابن دمیاطی، 163). از شاگردان مشهور وی می‌توان از فرزندش علی، ابو‌نصر غازی، اسماعیل بن احمد معروف به ابن سمرقندی، مؤتمن بن احمد معروف به ساجی، ابوعلی حسن بن ابراهیم فارقی، ابوبکر محمدبن احمد شاشی و ابومحمد قاسم بن علی بصری صاحب مقامات حریری را نام برد (ذهبی، سیر، 18 / 464؛ همو، العبر، 2 / 391، 433؛ ابن دمیاطی، 3؛ ابن قاضی شهبه، 1 / 321)، خطیب بغدادی با وجود اینکه به سال از وی بزرگ‌تر بوده، از او روایت کرده است (ابن دمیاطی، 163). سبکی (3 / 232-237) برخی از آراء خاص وی را آورده است، از جمله اینکه او بیع با تعلیق ایجاب را (یعنی اینکه فروشنده، ایجاب خود را منوط به قبول خریدار کند) صحیح نمی‌شمرده و نیز معتقد بوده که اگر کسی روزه‌ای نذر کند و شمار روزهای آن نذر را معین ننماید، روزۀ یک روز کافی نیست و چون کمترین حد روزۀ شرعی 3 روز است، باید 3 روز روزه بگیرد.

آثـار

گرچه آثاری چون الشامل در فروغ فقه شافعی، الکامل در خلاف شافعیه و حنفیه، تذکرة العالم، الطریق السالم (ابن جوزی، 9 / 12)، کفایة المسائل یا السائل، (ابن اثیر، 10 / 141؛ ابن دمیاطی، همانجا) و العدة یا العمدة (ابن خلکان، 3 / 217؛ ابن قاضی شهبه، 1 / 270؛ قس: سبکی، 3 / 230) به وی نسبت داده شده و به گفتۀ سبکی (3 / 233) فتاوی ابن صباغ توسط برادرزاده‌اش جمع‌آوری شده بود، اما جز الشامل و الطریق السالم و از دیگر آثار وی چیزی در دست نیست. برخی نسخه‌های کتاب الشامل در کتابخانه‌های توپکاپی به شمارۀ 4356 (TS, II / 652)، لیدن (ورهووه، VII / 327) دارالکتب مصر (خدیویه، 3 / 234؛ سید، 1 / 305، 306) وجود دارد و یک نسخۀ خطی از کتاب الطریق السالم الی لله در کتابخانۀ ایاصوفیا موجود است (همو، 1 / 172). گفتنی است که حاجی خلیفه (1 / 104) کتابی با عنوان الاشعار بمعرفة اختلاف علماء الامصار را به وی نسبت داده که در منابع دیگر دیده نمی‌شود.

مآخد

ابن اثیر، الکامل؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359 ق؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن دمیاطی، احمدبن ایبک، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، 1399 ق / 1978 م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1398 / 1978 م؛ ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، دارالمعرفة؛ اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله الجبوری، بغداد، 1391 ق / 1971 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خدیویه، فهرست؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، العبر، به کوشش محمدسعیدبن بسیونی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، قاهره، 1324 ق؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954 م؛ قلقشندی، احمدبن عبدلله، مآثر الانافة، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، 1964 م؛ نیز:

TS; Voorhoeve.

محمد هادی مؤذن جامی