ابن صائغ، شمس الدین

اِبْنِ صائِغ، شمس‌الدین محمدبن عبدالرحمن (704-776 ق / 1304-1375 م)، نحوی، لغوی، محدث و فقیه حنفی مصری، در قاهره به دنیا آمد و ابتدا نزد شیخ محمد مصری و پس از وی نزد شیخ تقی الدین محمدبن احمد صائغ قرائات سبع و عشر را فراگرفت. نحو را از ابوحیان، معانی و بیان را از شیخ علاءالدین قونوی و قاضی جلال‌الدین قزوینی و فقه را از قاضی برهان‌الدین ابراهیم بن عبدالحق آموخت. در 728 ق به دمشق سفر کرد (ابن جزری، 2 / 163) و در حلقۀ درس شیخ اثیرالدین و شیخ شهاب‌الدین ابن مرحّل شرکت کرد (صفدی، 3 / 244) و از دَبُّوسی، حجّار، مَزّی و برزالی و دیگران حدیث شنید و در علوم مختلف سرآمد اقران شد و ریاست تدریس علوم نحو و قرائت را در مسجد جامع اموی دمشق به عهده گرفت (ابن جزری، همانجا؛ سیوطی، 1 / 155). وی پس از مدتی بار دیگر به قاهره بازگشت و در مسجد جامع ابن طولون به تدریس مشغول شد (ابن حجر، الدرر، 5 / 249) و درس او سخت مورد استقبال قرار گرفت. و در 769 ق / 1368 م شاگرد مشهورش ابن جزری ناچار شد به سبب گرفتاریهای فراوان استاد در درسهای شبانگاهی او شرکت جوید و به همین ترتیب بود که قرآن را به قرائت سبع و عشر نزد استاد خواند. شیخ عمر خفاف نیز از جمله کسانی بود که شب هنگام در درس حاضر می‌شد (ابن جزری، 2 / 164). ابن لبان (همو، 2 / 163) و جمال بن ظهیره و عبدالرحمن بن جماعه را نیز در شمار شاگردان او ذکر کرده‌اند (سیوطی، 1 / 156).
وی در آغاز به شعر و ادب توجهی نداشت، اما معاشرت با صفدی تمایل او را به شعر برانگیخت به گفتۀ صفدی (همانجا) از آن پس اندک اندک به سرودن شعر پرداخت و در آن چندان مهارت یافت که در شمار ادیبان و شاعران عصر خود درآمد. از اشعار وی مجموعاً 29 بیت موجود است (همو، 3 / 244-245؛ تمیمی، 764، 765). این اشعار که در قالب غزل و پند و اندرز سروده شده، نمایانگر پاره‌‌ای از خصوصیات شعر عصر انحطاط نیز هست. معاشرت ابن صائغ با صفدی مدتها ادامه داشت و می‌دانیم که وی در 737 ق شماری از سروده‌های خود را برای صفدی خواند (صفدی، 3 / 244). وی همچنین با شیخ جمال الدین عبدالرحیم اسنوی، شیخ شافعی ملاقات کرد (ابن جزری، 2 / 164) و علاوه بر اینان با دولتمردان روزگار خود نیز معاشرت داشت (تمیمی، 764). ابن صائغ مدتی در مصر ریاست دارالعدل و در 773 ق منصب قضای لشکر را برعهده گرفت (ابن جزری، همانجا؛ ابن حجر، انباء الغمر، 1 / 138).
مرگ او در 13 شعبان 776 ق (ابن جزری، همانجا) یا به گفتۀ ابن تغری بردی (11 / 138) در 12 شعبان 777 ق در قاهره اتفاق افتاد و به قول سیوطی (1 / 156) میراث کلانی از خود به جای گذاشت.
آثار و مصنّفات وی که نسخه‌های آنها در کتابخانه‌های مختلف موجود است عبارتند از: 1. الرقم علی البُردة یا شرح قصیدة البردة، در دارالکتب (سید، 1 / 439)، وین (فلوگل، I / 468)، ملّی بلغار (درویـش، 2 / 252)، ملـی تبـریـز (ملـی تبریـز، 2 / 895)، لایپزیک (فولرس، 169)؛ 2. شعری دربارۀ صید، در برلین ( آلوارت، VII / 80)؛ 3. المرقاة فی اعراب لااله الالله، در دارالکتب (خدیویه، 7(2) / 631-632؛ GAL, S. II / 21)؛ 4. المنهج القویم فی القرآن العظیم، در برلین ( آلوارت، IV / 140)؛ 5. الوضع الباهر فی رفع افعل الظاهر. در کوپریلی (کوپریلی، 2 / 148).
آثار دیگری نیز به او منسوب است که عبارتند از: ِاحکام الرای فی اَحکام آلای؛ نتایج الافکار؛ نشر العبیر فی اقامة الظاهر موضع الضمیر (حاجی خلیفه، 1 / 18، 2 / 1924، 1952)؛ شرح المشارق، در حدیث که ابن حجر آن را در 6 جلد دیده و گفته است دارای مباحث ظریفی است؛ الثمر الجنی فی الادب السنی؛ الغمز علی الکنز؛ المبانی فی المعانی، الاستدراک علی المغنی، (ابن حجر، انباء الغمر، 1 / 138)؛ شرح الفیۀ ابن مالک؛ التذکرة، در چندین جلد (همو، الدرر، 5 / 249)؛ التعلیقة فی المسائل الدقیقة؛ مجمع الفرائد و منبع الفوائد، در 17 جلد (ابن قطلوبغا، 64)؛ اختراع الفهوم لاجتماع العلوم؛ روض الافهام فی اقسام الاستفهام (سیوطی، 1 / 155).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشتر سر، قاهره، 1352 ق / 1933 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، 1387 ق / 1967 م؛ همو، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1396 ق / 1976 م؛ ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، 1962 م؛ تمیمی، تقی‌الدین بن عبدالقادر، التراجم السنیة فی اخبار الحنفیة، نسخۀ عکسی موجود در مرکز؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خدیویه، فهرست؛ درویش، عدنان، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی المکتبة الشعبیة بصوفیة، دمشق، مطعبة جامع دمشق؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ سید، خطی؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1961 م؛ کوپریلی، خطی؛ ملی تبریز، خطی؛ نیز:

Ahlwardt; Flügel, Gustav, Die arabischen, persischen, türkischen Handschrifterl… zu Wien, Wien, 1865-1867; GAL. S; Vollers, K., Katalog der islamischen, christlich-orientalischen… Handschriften, Leipzig, 1906.

عنایت‌الله فاتحی نژاد