ابن سند

اِبْنِ سَنَد، عثمان (1180- بعد از 1242 ق/ 1766- بعد از 1826 م)، ملقب به بدرالدين، مورخ، اديب، شاعر و فقيه. وی در نجد به دنيا آمد، ولی كحاله (معجم، 6/ 256؛ مستدرك، 457) محل تولد وی را جزيرۀ فيلكه از توابع كويت امروزی و اصل او را از نجد دانسته است. ابن سند در جوانی در جست‌وجوی دانش، راهی عراق شد، نخست در بصره اقامت كرد و ازاين‌رو به بصری نيز شهرت دارد (كحاله، معجم، 6/ 255؛ زركلی، 4/ 206)، آنگاه به بغداد رفت و در ادب، تاريخ و اصول و فقه چيره دست شد و به شهرت رسيد. برخی او را حنبلی دانسته‌اند (مراغی، 3/ 143)، اما بروكلمان (GAL, S, II/ 791) او را مالكی خوانده است. وی به تصوف نيز گرايش داشت، چنانكه او را از پيروان طريقت نقشبندی به شمار آورده‌اند (بغدادی، ايضاح، 2/ 498؛ همو، هديه، 1/ 661؛ بانكيپور، XIII/ 166؛ نک‍ : ادامۀ همين مقاله). وی در بغداد به داوود پاشا فرمانروای عثمانی پيوست و در شمار نزديكان وی درآمد و كتابی نيز در اخبار و احوال او تأليف كرد (مراغی، همانجا) و گويا تا پايان عمر در خدمت او باقی ماند. بروكلمان (GAL, S, II/ 739) در مورد شخصيت ابن سند به اشتباه رفته و گمان كرده است كه عثمان بن سند بصری و عثمان بن سند مالكی دو تن بوده‌اند. 
اگرچه ابن سند اشعار بسياری سروده، اما شهرت او مرهون تأليفات تاريخی اوست. چنانكه كتابهای وی از منابع اصلی تاريخ عراق در سده‌های اخير به شمار می‌رود (سركيس، 2/ 313). بسياری از نويسندگان معاصر در نوشته‌های خود از آثار وی سود جسته‌اند، از جمله عزاوی در تاريخ العراق بين احتلالين (6/ 7، 62، 156)، علی خاقانی در كتاب شعراء الحلّة (2/ 240)، سركيس در مباحث عراقية (1/ 197، 200، 2/ 25، جم‍‌ ) و سليمان نوار در كتاب داود باشا والی بغداد (صص 99، 229، 352) از آثار وی بهره گرفته‌اند. تاريخ درگذشت ابن سند به درستی روشن نيست و سالهای 1240 ق/ 1824 م (طلس، 222)، 1242 ق/ 1826 م (مراغی، 3/ 143)، 1248 ق/ 1832 م و 1250 ق/ 1834 م ذكر كرده‌اند (طلس، همانجا) و حتی بروكلمان (GAL, S, II/ 791) مرگ او را در 1257 ق/ 1841 م دانسته است كه اندكی بعيد به نظر می‌رسد، اما يقين داريم كه او تا رمضان 1242/ آوريل 1827 زنده بوده است، چه بنابر برخی اسناد ديوانی، در اين تاريخ، به وی هدايايی تقديم شده است. افزون بر اين كتاب مطالع السعود وی اخبار سال 1242 ق را نيز دربردارد (سركيس، 2/ 98، حاشيه). 

آثار چاپی

اصفی الموارد من سلسال احوال الامام خالد يا اصفی الموارد فی احوال الشيخ خالد، در احوال شيخ خالد نقشبندی. اين كتاب در 1313 ق/ 1895 م در قاهره چاپ شده است؛ اوضح المسالك فی فقه الامام مالك، چاپ بمبئی، 1360 ق/ 1941 م كه همان مختصر العمروسی است كه ابن سند با اضافاتی آن را به نظم درآورده است؛ تفهيم المتفهم، شرح تعليم المتعلّم، چاپ قازان شوروی، 1896 م؛ مطالع السعود بطيب اخبار الوالی داود يا مطالع السعود فی اخبار اعلم الوزراء و اعظمهم داود كه توسط امين حلوانی مدنی خلاصه شده و در 1304 ق در بمبئی تحت عنوان مختصر مطالع السعود بطيب اخبار الوالی داود چاپ سنگی شده و در 1371 ق/ 1951 م، در قاهره به كوشش محب‌الدين الخطيب تحت عنوان خمسة و خمسون عاماً من تاريخ العراق به چاپ دوم رسيده است؛ سبائك العسجد فی اخبار احمد نجل رزق الاسعد، بمبئی، 1315 ق/ 1897 م، كه مختصری از كتاب پيشين است و ظاهراً توسط خود مؤلف فراهم آمده است. 

آثار خطی

الف ـ در فقه و حديث: بهجةالبصر لنثر نخبة الفكر در مصطلحات حديث، محفوظ در انستيتوی خاورشناسی شوروی ( خالدوف، 1/ 72). بغدادی (هديه، 1/ 661) آن را بهجة النظر فی نظم نخبة الفكر ذكر كرده، ولی خود ابن سند عنوان اول را ياد كرده است (نک‍ : دارالكتب، 1/ 264)؛ تحفة التحقيق لمعرفة الصديق، فی الغاز الفرائض به خط مؤلف كه در عباسيۀ بصره محفوظ است (خاقانی، مخطوطات، 2/ 132)؛ الغرر شرح بهجة البصر در دارالكتب (همانجا) كه مؤلف آن را در 1236 ق/ 1820 م نوشته و بر آن تعليقاتی افزوده كه در خزانۀ رباط محفوظ است (زركلی، 4/ 206)؛ الفائض فی علم الفرائض در عباسيۀ بصره (خاقانی، مخطوطات، 2/ 52)؛ ب ـ در تصوف: الرسالة فی التصوف، اين كتاب را يكی از آثار كم نظير در شناسايی نكات برجستۀ تصوف دانسته‌اند كه عمدتاً دربارۀ فضايل شيخ خالد نقشبندی نوشته شده است (بانكيپور، XIII/ 166-7)؛ ج ـ در ادب: جلاء الغشيان عن مقلة الانسان در نحو، محفوظ در عباسيۀ بصره (خاقانی، مخطوطات، 2/ 64)؛ الجواهر الفريد فی العروض، در عباسيۀ بصره (همان، 2/ 131)؛ شرح الجوهر الفريد (طلس، 201). اين اثر به خط مؤلف است و چنانكه از عنوان آن برمی‌آيد، شرح قصيدۀ اوست در عروض؛ الصارم القرضاب فی نحر من سب اكارم الاصحاب كه ديوان شعر اوست و چندين نسخه از آن در ازهريه (ازهريه، 5/ 177)، دانشگاه ملك سعود ( فهرس، 5/ 142) و عباسيۀ بصره (خاقانی، مخطوطات، 2/ 134) موجود است. پاره‌ای ديگر از اشعار او نيز ضمن مجموعه‌ای در عباسيۀ بصره (همان، 2/ 103) مضبوط است؛ منظم الجوهر فی مدائح حمير (زركلی، 4/ 206)؛ نظم مغنی اللبيب ابن هشام كه حدود پنج هزار بيت است؛ نظم الورقات لامام الحرمين و شرح آن (همانجا)؛ مجموعه‌ای از رسائل او شامل فكاهة السامر و قرة الناظر، نسمات السحر، روضة الفكر در دارالكتب نگهداری می‌شود (همانجا)؛ د ـ در تاريخ: الغرر فی وجوه القرن الثالث عشر (همانجا). 

آثار منسوب

منظومة فی فقه المالكية (بغدادی، هديه، 1/ 661). اين منظومه ظاهراً همان اوضح المسالك است، به ويژه آنكه بغدادی در ميان كتب ابن سند از اوضح المسالك ياد نكرده است. 

مآخذ

ازهريه، فهرست؛ بغدادی، ايضاح؛ همو، هديه؛ خاقانی، علی، شعراء الحلة اوالبابليات، نجف، 1372 ق/ 1952 م؛ همو، مخطوطات المكتبة العباسية فی البصرة، عراق، 1380 ق/ 1961 م؛ دارالكتب، فهرست؛ زركلی، اعلام؛ سركيس، يعقوب، مباحث عراقية، بغداد، 1367 ق/ 1948 م؛ سليمان نوار، عبدالعزيز، داود باشا والی بغداد، قاهره، 1387 ق/ 1967 م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق/ 1953 م؛ عزاوی، عباس، تاريخ العراق بين احتلالين، بغداد، 1372 ق/ 1954 م؛ فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، رياض؛ كحاله، عمر رضا، مستدرك، بيروت، 1406 ق؛ همو، معجم المؤلفين، بيروت، 1957 م؛ مراغی، عبدالله مصطفی، فتح المبين، بيروت، 1394 ق/ 1974 م؛ نيز: 

Bankipore ; GAL, S; Khalidov. 
محمدجواد پورمرادی