ابن سنی

اِبْنِ سُنّی، ابوبكر احمد بن محمد بن اسحاق دينوری (ح 280-364 ق/ 893-975 م)، محدث شافعی. خاندان او از موالی عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بوده و سمعانی (7/ 279) نسب او را ضبط كرده است. احتمالاً اصل او از دينور بوده است. ابن‌سنی برای كسب حديث مسافرتهايی به نقاط مختلف از جمله بغداد، كوفه، بصره، حرّان، دمشق، عمان، مصر (ابن سنی، 3، 6، 36، 133، 145، 162؛ ابن عساكر، 7/ 184) و جزيرۀ ابن عُمر (سبكی، 3/ 39) داشته است؛ چنانكه ذهبی ( سير، 16/ 255) از او به عنوان رحّال ياد كرده است. تنوع مشايخ او در عمل اليوم و الليلة احتمال سفرهای ديگری را نيز مطرح می‌كند. با توجه به يك سند ثبت شده در جامع الاصول مجدالدين ابن اثير (1/ 122) و با توجه به شاگردان ابن سنی می‌توان حدس زد كه او پس از پايان سفرهايش به دينور بازگشته و در آنجا مسكن گزيده است. با توجه به اطلاع ما از اقامت او در 363 ق در دينور (همانجا) محتمل است كه ابن سنی يك سال بعد در همانجا وفات يافته باشد. او از مشايخ بسياری در بلاد مختلف اخذ حديث كرده كه در آن ميان می‌توان از محدثان بزرگی چون نسائی، ابويَعلی موصلی، محمد بن جرير طبری، ابوبكربن ابی داوود سجستانی، ابوالقاسم بَغَوی، قاضی مَحاملی و احمد بن عُمَير بن جوصای دمشقی نام برد (برای اطلاع از اسامی آنان نک‍ : ابن سنی، جم‍‌ ؛ ابن عساكر، همانجا). در اين ميان ابن سنی بيش از همه تحت تأثير نسائی قرار داشته و در برخی منابع از او به عنوان صاحب نسائی ياد شده است (نک‍ : نووی، 1/ 157؛ سبكی، 3/ 39). 
ابن‌سنی نه تنها در آثارش كارهای نسائی را دنبال كرده است، بلكه عمده‌ترين راوی سنن نسائی در مشرق زمين به شمار رفته، و سنن متداول كه به چاپ رسيده، روايت اوست (نک‍ : نسائی، سنن، 8/ 181، 286؛ ابن اثير، مجدالدين، همانجا؛ ابن‌اثير، عزالدين، 1/ 10)؛ اما روايت او از نسائی در مغرب رواج نداشته است (نک‍ : ابن عطيه، ابن خير، جم‍‌ ). نزديك‌ترين شاگرد ابن سنی قاضی ابونصر احمد بن حسين كسّار دينوری است كه آثار و مَرويّات او به خصوص عمل اليوم و الليلة ابن‌سنی و سنن نسائی از طريق او رواج يافته است (نک‍ : ابن‌سنی، 2؛ ابن اثير، مجدالدين، همانجا؛ ابن اثير، عزالدين، همانجا؛ خطيب، 81، 105، 135). از ديگر شاگردان و راويان او ابوالقاسم علی بن عمر اسدآبادی راوی كتاب القناعة (ابن عساكر، همانجا؛ ظاهريه، 446، به نقل از نسخۀ القناعة)، قاضی ابوبكر احمد بن عبدالله بن علی بن شاذان دينوری (ابن ماكولا، 4/ 501)، ابوالحسن محمد بن علی حسنی هَمَدانی و ابوعلی حمد بن عبدالله اصفهانی (ابن عساكر، همانجا) را بايد نام برد. 
استماع او از مشايخی چون ابوخليفه فضل بن حباب جمحی و ابويعلی موصلی كه در 305 و 307 ق به ترتيب در 100 سالگی و 97 سالگی درگذشته‌اند (نک‍ : ذهبی، تذكره، 2/ 671، 708)، اين امكان را برای ابن سنی فراهم آورد تا از محدّثانی كه در فاصلۀ 220-230 ق يعنی حدود 50-60 سال پيش از تولد وی وفات يافته بودند، تنها با يك واسطه روايت كند كه از آن جمله می‌توان از عبدالله قَعْنَبی (د 221 ق)، ابوالوليد طَيالسی (د 227 ق)، خَلَف بن هشام (د 227 ق) و مُسدِّد ابن مُسَرهد (د 228 ق) نام برد (نک‍ : ابن سنی، 2، 26، 69، 136، جم‍‌ )، ولی بخشی ديگر از احاديث ابن سنی با واسطه‌های بيشتری بوده است، به عنوان نمونه در چندين موضع با سه واسطه از حيوة بن شريح (د 224 ق) روايت كرده است (صص 26، 42، 55). از نظر دقت در نقل احاديث از جمله استعمال اصطلاحات مربوط به نحوۀ تحمل حديث، ضبط ترديد راوی و تفكيك لفظ حديث در موارد تلفيق سند (به عنوان نمونه نک‍ : ابن سنی، 10، 23، 41) دقت موجود در آثار نسائی، در عمل اليوم و الليلۀ ابن سنی كمتر ديده می‌شود. از نظر رجالی، ذهبی ( سير، همانجا، تذكره، 3/ 939) او را ثقه شمرده است، ولی ابن حجر او را برخلاف نسائی كه در رجال سند خود سختگير بوده، در اين مورد متساهل دانسته است (ابن علان، 4/ 49) و سخن او چندان هم دور از واقعيت نيست (برای يك بررسی بر روی اسناد ضعيف عمل اليوم و الليلۀ ابن‌سنی نک‍ : حماده، 108، 114). همچنين سيوطی در الجامع الصغير (جم‍‌ ) بسياری از اسناد طب النبّی ابن سُنی را ضعيف شناخته است. 

آثار

الف ـ چاپی

عمل اليوم و الليلة، مشتمل بر احاديثی دربارۀ اعمال و اذكار روزانه. اساس كار ابن سنی در اين تأليف (با 773 حديث) كتابی با همين عنوان از استادش نسائی با 1141 حديث است كه برگرفته‌هايش از كتاب نسائی 133 حديث را تشكيل می‌دهد و احاديث منقول با اسناد آنها عيناً در كتاب نسائی (جم‍‌ ) ديده می‌شود. با صرف نظر از تغييرات اندكی كه ابن سنی در ابواب كتاب نسائی داده و احاديث كمی كه بر آن افزوده است، می‌توان كتاب ابن سنی را به اصطلاح اهل حديث «مستخرجِ» كتاب نسائی دانست، اما چنانكه گفته شد اسناد مستخرجِ ابن سنی از نظر قوت با اسناد نسائی برابری نمی‌كند. با اينهمه معلوم نيست از چه جهت زكی‌الدين مُنذِری (د 656 ق) و محيی‌الدين نَوَوی (676 ق) كتاب ابن سنی را بر نسائی ترجيح داده‌اند (حاجی خليفه، 2/ 1173، به نقل از عمل اليوم و الليلۀ منذری؛ نووی، 1/ 157). كتاب عمل اليوم و الليلۀ ابن سنی چندين بار از جمله در 1315 و 1358 ق در حيدرآباد دكن و در 1969 م به كوشش عبدالقادر احمد عطا در قاهره به چاپ رسيده است. مختصری از آن نيز در كتابخانه‌های واتيكان و فاتح موجود است (نک‍ :GAS, I/ 198).

ب ـ خطی

1. رياضة المتعلم، در آداب يادگيری، كتابخانۀ برلين ( آلوارت، شم‍ 146(7))؛ 2. الصراط المستقيم، مجموعه‌ای از كلمات پيامبر (ص) در مناسبتهای مختلف، كتابخانۀ چستربيتی ( آربری، شم‍ 3303)؛ 3. طب النبی، مجموعۀ احاديثی در طب، كتابخانۀ فاتح (GAS، همانجا). بسياری از احاديث اين كتاب را سيوطی در الجامع الصغير نقل كرده است (به عنوان نمونه صص 1/ 13، 37، جم‍‌ ). احتمالاً ابن سنی در تأليف آن از كتاب الطب نسائی (ابن عطيه، 86) بهره گرفته است؛ 4. فضائل الاعمال، مشتمل بر احاديثی در اين باره، كتابخانۀ ازهريه، 1/ 573)؛ 5. القناعة، در وصف قناعت و فضيلت آن و مشتمل بر احاديث و اشعار در اين موضوع. كتابخانۀ ظاهريه (ظاهريه، 446)؛ دو اثر يكی تحت عنوان الايجاز فی الحديث و ديگری تأليفی در خصوص روايت برادران از يكديگر نيز به او نسبت داده شده است (نک‍ : سخاوی، 3/ 178؛ حاجی خليفه، 1/ 205). ذهبی و در پی او ابن ناصرالدين دمشقی (د 842 ق) كتاب المُجَتبی (يا المجتنی) را كه امروزه با عنوان سنن نسائی متداول است و يكی از صحاح سته به شمار می‌رود، تأليف ابن سنی دانسته‌اند (نک‍ : ذهبی، تذكره، 3/ 940؛ همو، سير، 16/ 256؛ ابن عماد، 3/ 48). قدر مسلم اين است كه كتاب المجتبی برگزيده‌ای از كتاب السنن الكبير نسائی است كه هنوز نسخۀ كاملی از آن شناخته نشده است (البته بخش الايمان و الصلح به قولی مختص به المجتبی است، نک‍ : ابن خير، 115، 116)، اما برخلاف گفتۀ ذهبی جمعی از متقدمان چون ابوعلی غَسّانی (د 498 ق)، ابن‌خير اشبيلی (د 575 ق) و مجدالدين ابن اثير جَزَری (د 606 ق) به صراحت گزينش و تأليف المجتبی را به شخص نسائی نسبت داده و ابن سنی را تنها راوی آن شمرده‌اند (نک‍ : ابن خير، 116، 126؛ ابن اثير، مجدالدين، 1/ 116). در تأييد اين نظر بايد افزود كه كتاب المجتبی در مغرب به روايت عبدالكريم بن احمد و وليد بن قاسم از نسائی رواج داشته است (نک‍ : ابن خير، 117؛ قس: سندرزين عبدری در العمدۀ ابن بطريق، 22؛ برای توضيحات بيشتر نک‍ : حماده، 60- 78). 

مآخذ

ابن اثير، عزالدين، اسد الغابة، قاهره، 1280 ق؛ ابن اثير، مجدالدين، جامع الاصول، به كوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1370 ق/ 1950 م؛ ابن‌بطريق، يحيی بن حسن، العمدة، قم، 1407 ق؛ ابن‌خير اشبيلی، محمد، الفهرسة، به كوشش فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1963 م؛ ابن سنی، احمد بن محمد، عمل اليوم و الليلة، حيدرآباد دكن، 1358 ق؛ ابن عساكر، علی بن حسن، تاريخ مدينۀ دمشق، به كوشش عبدالغنی الدقر و مطاع الطرابيشی، دمشق، 1404 ق/ 1984 م؛ ابن عطيه، عبدالحق، الفهرس، به كوشش محمد ابوالاجفان و محمد الزاهی، بيروت، 1983 م؛ ابن علان، محمد، الفتوحات الربانية، قاهره، 1347 ق/ 1929 م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350 ق؛ ابن ماكولا، علی بن هبةالله، الاكمال، حيدرآباد دكن، 1405 ق/ 1984 م؛ ازهريه، فهرست؛ حاجی خليفه، كشف؛ حماده، فاروق، مقدمه بر عمل اليوم و الليلة (نک‍ : نسائی در همين مآخذ)؛ خطيب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحديث، به كوشش محمد سعيد خطيب اوغلی، آنكارا، 1971 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، 1333-1334 ق؛ همو، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، 1404 ق/ 1984 م؛ سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبری، به كوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، 1383 ق/ 1964 م؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، فتح المغيث، بيروت، 1403 ق/ 1983 م؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1396 ق/ 1976 م؛ سيوطی، الجامع الصغير، قاهره، 1373 ق/ 1954 م؛ ظاهريه، خطی (ادب)؛ نسائی، احمد بن شعیب، السنن، قاهره، 1312 ق؛ همو، عمل اليوم و الليلة، به كوشش فاروق حماده، بيروت، 1407 ق/ 1987 م؛ نووی، محيی‌الدين، «حلية الابرار»، الفتوحات الربانية (نک‍ : ابن علان، در همين مآخذ)؛ نيز: 

Ahlwardt ; Arberry; GAS. 
بخش علوم قرآنی و حديث