ابن سماک

اِبْنِ سَمّاك، ابوعمرو عثمان بن احمد بن عبدالله بن يزيد دَقّاق (د 26 ربيع‌الاول 344/ 20 ژوئيۀ 955)، محدِث بغداد. از جزئيات زندگی و حتی مذهب فقهی وی اطلاعی در دست نيست. همين مقدار می‌دانيم كه او در بغداد می‌زيسته است (سمعانی، 7/ 204؛ قس: حاكم، 1/ 188؛ خطيب، تاريخ، 11/ 302). ابن سماك از مشايخ بسياری بهره برده كه از آن ميان می‌توان از محمد بن عبيدالله بن منادی، حسن بن مكرم، محمد بن حسين خثعمی، جعفر بن محمد بن مالك، ابوقلابه رقاشی و يحيی بن ابی طالب نام برد (دار قطنی، 1/ 72، 83، 99؛ حاكم، همانجا؛ مفيد، 340؛ نجاشی، 112؛ برای آگاهی از ديگر مشايخ وی نک‍ : دارقطنی، جم‍‌ ؛ حاكم، جم‍‌ ؛ مفيد، 293؛ طوسی، جم‍‌ ؛ خطيب، همان، 11/ 302-303؛ همو، شرف، جم‍‌ ؛ ذهبی، سير، 11/ 349، 15/ 444؛ رودانی، جم‍‌ ). وی همچنين قرائت را نزد اسماعيل بن اسحاق قاضی و محمد بن احمد براء فراگرفت و ابوالحسن دارقطنی علاوه بر حديث در قرائت نيز از وی بهره برده است (دارقطنی، 1/ 58، جم‍‌ ؛ ابن‌جزری، 1/ 501). از ديگر راويان و شاگردان وی حاكم نيشابوری، ابن شاهين، شيخ مفيد، ابوعلی بن شاذان، محمد بن عثمان نصيبی، هلال بن محمد حفّار، ابن منده و ابن فضل قطان را می‌توان نام برد (حاكم، 1/ 37، جم‍‌ ؛ مفيد، 340؛ نجاشی، همانجا؛ طوسی، 1/ 367؛ خطيب، تاريخ، 11/ 302؛ ذهبی، سير، 15/ 445؛ برای آگاهی از ديگر راويان وی نک‍ : مفيد، 293؛ طوسی، 1/ 396، 2/ 9؛ خطيب، همانجا؛ همو، شرف، جم‍ ؛ رودانی، جم‍‌ ). 
برخی از رجال‌نويسان همچون حاكم نيشابوری، دارقطنی، ابن شاهين و خطيب بغدادی وی را توثيق كرده‌اند (نک‍ : حاكم، 1/ 188؛ خطيب، تاريخ، 11/ 302-303). ليكن ذهبی ( ميزان، 3/ 31، مغنی، 2/ 424) نه شخص وی، بلكه اسناد برخی روايات او را مورد طعن قرار داده است. بنابر نقل ابن‌حجر (4/ 131) وی دارای سندی عالی بوده و با اينكه قريب 90 سال بعد از بخاری (د 256 ق) وفات يافته، از برخی از مشايخ او روايت كرده است. ابن سماك در بغداد درگذشت (سمعانی، 7/ 205) و پسرش ابوالحسين محمد بر او نماز گزارد و در باب الدير بغداد به خاك سپرده شد (خطيب، همان، 11/ 303). 

آثـار

1. الامالی ( فهرس، شم‍ (7)3825)، احتمال دارد استفاده‌های طوسی در امالی خود (جم‍‌ ) از ابن سماك به نقل از اين كتاب باشد؛ 2. الفوائد المنتقاة (همان، شم‍ ‍(17)3771، (5)3812)؛ 3. وفيات شيوخه (همان، شم‍ ‍(15)3842)؛ 4. چند جزء حديثی كه در كتابخانۀ ظاهريه موجود است (همان، شم‍‍ (2)3839، (6)3799؛ ظاهريه، 1/ 204، 247)؛ 5. همچنين ابن سماك تأليفی در فضائل اهل بيت (ع) داشته كه نسخه‌ای از آن با تاريخ 340 ق در اختيار ابن طاووس بوده است (نک‍ : ابن طاووس، 20، 180-181). ظاهراً رواياتی كه از ابن سماك در زمينۀ فضائل اهل بيت (ع) در آثار ديگر مؤلفان (نک‍ : مفيد، 293؛ ابن شهر آشوب، 2/ 88، 136، 186، 282، 337؛ خوارزمی، 100، 125، 128) نقل شده، از همين كتاب است. ابن شهر آشوب كه از وی با عنوان قاضی نام برده، روايتی دربارۀ مولد امام علی (ع) به نقل از ابن سماك می‌آورد كه با ديگر روايات در اين موضوع قابل مقايسه است (2/ 172). گفتنی است كه برخی از آثار سلف به روايت ابن سماك در كتابخانۀ ظاهريه موجود است ( فهرس، 198، 248، 249، 391). 

مآخذ

ابن‌جزری، محمد بن محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352 ق/ 1933 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329-1331 ق؛ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانۀ علميه؛ ابن‌طاووس، علی بن موسی، اليقين، نجف، 1369 ق/ 1950 م؛ حاكم نيشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرك علی الصحيحين، حيدرآباد دكن، 1324 ق؛ خطيب بغدادی، احمد بن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ همو، شرف اصحاب الحديث، به كوشش خطيب اوغلی، آنكارا، 1971 م؛ خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، نجف، 1965 م؛ دارقطنی، علی بن عمر، السنن، به كوشش عبدالله هاشم يمانی، قاهره، دارالمحاسن؛ ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ابراهيم زيبق، بيروت، 1984 م؛ همو، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بن بجاوی، بيروت، 1963 م؛ همو، المغنی فی الضعفاء، به كوشش نورالدين عتر، دمشق، دارالمعارف؛ رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف بموصول السلف، به كوشش محمد حجّی، بيروت، 1408 ق/ 1988 م؛ سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دكن، 1396 ق/ 1976 م؛ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، بغداد، 1384 ق/ 1964 م؛ ظاهريه، خطی (مجاميع)؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس، دمشق، 1408 ق/ 1987 م؛ مفيد، محمد بن محمد، الامالی، به كوشش غفاری و استاد ولی، قم، 1403 ق؛ نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به كوشش موسی زنجانی، قم، 1407 ق. 

بخش علوم قرآنی و حديث