ابن سعدان

اِبْنِ سَعْدان‌، ابوجعفر، محمد ضَرير (161-231 ق‌/ 778- 846 م‌)، قاری‌ و نحوی‌ نابينا. وی‌ در بغداد زاده‌ شد و همانجا مسكن‌ گزيد. در نحو پيرو مكتب‌ كوفه‌ بود و از همراهان‌ و همنشينان‌ كسايی‌ به‌ شمار می‌آمد و در مجالس‌ بحث‌ وی‌ شركت‌ می‌جست‌ و نيز در قضيۀ معروف «زنبوريه‌» كه‌ موضوع‌ بحث‌ و اختلاف‌ ميان‌ سيبويه‌ و كسايی‌ بود، دخالتی‌ داشت‌. با اين‌ حال‌ او را از اصحاب‌ ابوزكريا فَرّاء شمرده‌اند (زبيدی‌، 69-70). 
ابن‌ سعدان‌ در علم‌ قرائات‌ تبحر داشت‌ و قرآن‌ را ابتدا به‌ قرائت‌ حمزه‌ می‌خواند، سپس‌ برای‌ خود قرائت‌ خاصی‌ برگزيد، اما به‌ قول‌ ابن‌نديم‌ (ص‌ 76) سرانجام‌ اين‌ دو قرائت‌ را در هم‌آميخت‌ و تمايز بين‌ اصل‌ و فرع‌ را از دست‌ داد. 
ابن‌ نديم‌ از او به‌ عنوان‌ معلم‌ عامۀ مردم‌ ياد كرده‌ است‌. خطيب‌ بغدادی‌ (5/ 324) و نيز يمانی‌ (ص‌ 314) او را ثقه‌ دانسته‌ است‌، اما به‌ گفتۀ ابوعمرو دانی‌ گاهی‌ وی‌ به‌ نام‌ كسايی‌ تدليس‌ می‌كرد (ابن‌ جزری‌، 2/ 143). بعضی‌ از متأخرين‌ مانند حسن‌ صدر (ص‌ 345) او را از علمای‌ شيعه‌ در علوم‌ قرآن‌ دانسته‌اند (قس‌: امين‌، 9/ 341؛ مدرس‌، 7/ 563). صدر سبب‌ اين‌ نسبت‌ را آمدن‌ نام‌ ابن‌ سعدان‌ ذيل‌ قراء شيعه‌ در الفهرست‌ ابن‌ نديم‌ ذكر كرده‌ است‌، ولی‌ در اين‌ كتاب‌ چنين‌ چيزی‌ ديده‌ نشد. در هر حال‌ معلوم‌ نيست‌ كه‌ وی‌ از چه‌ روی‌ به‌ تشيع‌ منسوب‌ شده‌ است‌. 
ابن‌ سعدان‌ قرائت‌ را از يحيی‌ بن‌ مبارك‌ يزيدی‌، اسحاق‌ بن‌ محمد مُسَيّبی‌، معلی‌ بن‌ منصور و ديگران‌ آموخت‌. برخی‌ گويند كه‌ وی‌ قرائتهای‌ مختلف‌ را از قراء مكه‌، مدينه‌، شام‌، كوفه‌ و بصره‌ فراگرفت‌ (ياقوت‌، 18/ 202؛ ذهبی‌، 1/ 177؛ ابن‌جزری‌، همانجا) و از استادانی‌ چون‌ عبدالله‌ بن‌ ادريس‌، ابومعاويه‌ ضرير، ابوتميله‌ يحيی‌ بن‌ واضح‌، مسيب‌ بن‌ شريك‌، عبدالعزيز بن‌ ابان‌ و غيره‌ مطالب‌ ادبی‌ و حديث‌ روايت‌ كرد (خطيب‌ بغدادی‌، همانجا). 
از شاگردان‌ برجستۀ وی‌ در قرائت‌ می‌توان‌ از محمد بن‌ احمد بن‌ واصل‌ نام‌ برد (ياقوت‌، همانجا). محمد بن‌ سعد واقدی‌، عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ حنبل‌، ابن‌مرزبان‌ نيز از او حديث‌ روايت‌ كرده‌اند (خطيب‌ بغدادی‌، ابن‌ جزری‌، همانجاها؛ ذهبی‌، 1/ 77، 178). 
چند كتاب‌ به‌ ابن‌ سعدان‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌ همه‌ در علم‌ قرائت‌ و نحو است‌. ابن‌نديم‌ (صص‌ 76، 87) فهرست‌ آنها را چنين‌ آورده‌ است‌: 1. القراءات‌، كه‌ كتابی‌ بزرگ‌ بوده‌ است‌؛ 2. مختصر النحو يا المختصر فی‌ النحو، كه‌ در مآخذ بعد از ابن‌ نديم‌ به‌ شكلهای‌ ديگری‌ آمده‌ است (نک‍ : خطيب‌ بغدادی‌، همانجا؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، 117)، 3. الحدود، كه‌ همانند حدود فراء بود و مردم‌ چندان‌ رغبتی‌ به‌ آن‌ نداشته‌اند. ابن‌ نديم‌ در جای‌ ديگر (ص‌ 38) كتاب‌ الوقف‌ و الأبتداء را به‌ مؤلفی‌ موسوم‌ به‌ ابن‌ سعدان‌ نسبت‌ می‌دهد كه‌ شايد همين‌ ابن‌ سعدان‌ باشد. ابن‌ جزری‌ (همانجا) وی‌ را مؤلف‌ كتاب‌ الجامع‌ و كتاب‌ المجرد دانسته‌ كه‌ محتمل‌ است‌ همان‌ كتاب‌ القراءات‌ وی‌ باشد، زيرا الجامع‌ در علم‌ قرائت‌ معمولاً به‌ كتابی‌ گفته‌ می‌شود كه‌ مؤلف‌ آن‌ قرائتهای‌ گوناگون‌ را گردآورده‌ باشد، در حالی‌ كه‌ المجرد معمولاً شامل‌ يك‌ قرائت‌ خاص‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1352 ق‌/ 1933 م‌؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر بن محمد، طبقات‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ غياض‌، نجف‌، 1973-1974 م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ حسن‌ الامين‌، بيروت‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ خطيب‌ بغدادی‌، احمد ابن علی، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349 ق‌/ 1930 م‌؛ زبيدی‌، محمد بن حسن، طبقات‌ النحويين‌ و اللغويین‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1973 م‌؛ ذهبی‌، محمد ابن احمد، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جادالحق‌، قاهره‌، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ صدر، حسن‌، تأسيس‌ الشيعة، عراق‌، شركة النشر و الطباعة العراقية المحدودة؛ مدرس‌، محمدعلی‌، ريحانة الادب‌، تبريز، 1346 ش‌؛ ياقوت‌، ادباء؛ يمانی‌، عبدالباقی‌ بن عبدالمجید، اشارة التعيين‌ فی‌ تراجم‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ عبدالمجيد دياب‌، رياض‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌. 

احمد بادكوبه‌ هزاوه‌