ابن ساعاتی

اِبْنِ ساعاتی، فخرالدين رضوان (ياقوت، 11/ 141: رمضان) ابن محمد بن علی بن رستم بن هَردوز خراسانی (د 618 ق/ 1221 م)، پزشك، اديب، آشنا به علوم موسيقی، منطق، حكمت و مكانيك (دربارۀ پدر ابن‌ساعاتی نک‍ : ه‍ د، ابن‌ساعاتی، بهاءالدين). فخرالدين در دمشق به دنيا آمد و در همين شهر نزد رضی‌الدين ابوالحجاج يوسف بن حيدر رحبی و نيز شيخ فخرالدين ماردينی به فراگيری طب پرداخت و ادبيات عرب را نزد تاج‌الدين زيد كِندی بياموخت (همو، 11/ 141-142؛ ابن‌ابی‌اصيبعه، 2/ 183-184؛ صفدی، 14/ 128- 129). وی پزشكی ماهر، اديبی فاضل و شاعر و موسيقی‌دانی توانا بود و عود را نيك می نواخت و از خطی خوش بهره داشت (ياقوت، ابن ابی اصيبعه، صفدی، همانجاها). فخرالدين خود نيز در يك دو بيتی بسيار زيبا اشاره می‌كند كه مردم بر هنر وی كه با رنج بسيار كسب كرده است، حسد می‌برند. تقريباً همۀ مآخذ، وی را اديب و شاعر نيز معرفی كرده‌اند، اما از او جز 3 دوبيتی كه ياقوت (11/ 142-143) نقل كرده است، چيزی در دست نيست. 
ابن ساعاتی افزون بر مقام علمی، وزارت دو تن از امرای ايوبی به نام ملك فائز و ملك معظم را داشته و طبيب خاص و نديم ملك معظم نيز بوده است (ابن‌ابی‌اصيبعه، صفدی، همانجاها). 
آثار منسوب به ابن ساعاتی عبارتند از: 1. تكملة (تكميل) كتاب القولنج ابن سينا موسوم به القولنج و انواعه و مداواته؛ 2. حواشٍ علی القانون لابن سينا در طب؛ 3. المختار من الاشعار، يا المختارات فی الاشعار؛ 4. ذيلی بر رسالۀ زكام ابن سينا (ياقوت، 11/ 142؛ ابن ابی اصيبعه، 2/ 184؛ حاجی خليفه، 1/ 1451؛ بغدادی، 1/ 369؛ سارتن، 2/ 1807). 
هيچ يك از مآخذ اوليه از تأليف فخرالدين در علم الساعات و از وقوف او بر صنعت ساعت نام نبرده‌اند، ولی كتابی در اين زمينه موسوم به علم السّاعات و العمل بها از وی در دست است كه دربارۀ طرز كار، ساختمان، تعمير و اصلاح ساعتی است كه پدرش آن را در سالهای 540-564 ق/ 1145- 1169 م ساخت و بر باب جيرون دمشق معروف به باب الساعات قرار دارد. در آثار بسياری از جهانگردان، از جمله ابن جبير (صص 243-244)، ابن بطوطه (ص 90) و قزوينی (ص 189) وصف آن ساعت آمده است (قس: سارتن، همانجا). ابن ساعاتی در آغاز كتاب می‌گويد: ساعتهايی كه از آثار پدرش بود، پس از درگذشت او و در زمانی كوتاه چنان خراب شد كه نزديك به نابودی بود. ساعتهای شب به طور كلی از كار افتاده و ساعتهای روز مختل شده بود. وی عامل خرابی آنها را چهار تن می‌داند كه پس از پدرش، يكی پس از ديگری، تصدی آنها را به عهده داشته‌اند. ابن ساعاتی سه تن از آنان را به صورتی طنزآميز، علاّمۀ دهر ناميده و سخت بر 
آنان تاخته است (صص 3-11). اين سه تن عبارتند از: ابن نقاش مهذّب‌الدين ابوالحسن، طبيب، اديب، عالم به ادب عربی كه به فارسی نيز تكلم می‌كرده است؛ شاگرد وی مهذب‌الدّين احمد بن حاجب (ابن‌ابی اصيبعه، 2/ 162، 181-182)، و مؤيدالدين ابوالفضل محمد بن عبدالكريم بن عبدالرحمن حارثی مهندس و طبيب (همو، 2/ 190). ابن‌ساعاتی نفر چهارم را كوچك‌تر از آن دانسته كه حتی نامش را ذكر كند. وی سپس می‌افزايد: كسی كه از امتثال فرمانش گريز نيست مرا به تعمير و اصلاح آن ملزم كرد و من هم به منظور احيای نام پدر و نيز اجر و ثواب آن، دستور را پذيرفتم و آن را به صورت نخست بازگرداندم و گويی مرده‌ای را حيات بخشيدم. سپس تصميم به نگارش كتابی دربارۀ ساختمان و ويژگيهای آن گرفتم تا به هنگام ضرورت به آن مراجعه شود (صص 11-13). كتاب ابن ساعاتی در 5 فصل است كه فصل اول آن دربارۀ نخستين مخترعان ساعت چون ارشميدس و هرمز از مردم فارس و سپس انتقال اين صنعت به يونان و از آنجا به روم و كشورهای عربی است. او در همين فصل از اختراع قطعات ساعت و تكميل آنها به وسيلۀ پدرش بحث كرده و قطعات ساعت را نام برده است (صص 15- 38). در فصل دوم تمام اين قطعات را تعريف می‌كند (صص 39-73) و در فصل سوم، كيفيت كار هر قطعه را با ترسيم شكل هر يك به طور منفصل و مركب و ذكر خصوصيات آنها از قبيل طول، عرض، مساحت، حجم و نحوۀ ارتباط هر قطعه با قطعۀ ماقبل و مابعد خود، برشمرده است (صص 74-231). فصل چهارم دربارۀ چگونگی استفاده از ساعتها و گردش آنها و شرايط اين كار ... است (صص 231-273). فصل پنجم به خرابی و معايبی كه ممكن است در هر قطعه رخ دهد و كيفيت احتراز اين خرابيها و روش اصلاح آنها در صورت خرابی، اختصاص دارد (صص 274-313). وی، به طوری كه خود در پايان كتاب نوشته است، در محرم 600 از تأليف آن فارغ شده است (ص 290). كتاب مزبور به گفتۀ سارتن (2/ 1808) پس از تأليف جزری (بدرالزّمان اسماعيل بن رزّاز، مؤلف كتاب فی معرفة الحيل الهندسية در 602 ق/ 1206 م)، مهم‌ترين مأخذ برای تحقيق دربارۀ ساعتهای اسلامی است. ترجمۀ تلخيص شدۀ اين كتاب به كوشش ويدمان و فريتس هاوزر به زبان آلمانی با عنوان «دربارۀ ساعتها در قلمرو تمدن اسلامی» در 1915 م در هاله چاپ شده است (EI2). چاپ انتقادی اين اثر در 1402 ق/ 1981 م، به كوشش محمد احمد دهمان در دمشق منتشر شد كه با مقدمۀ آن و مقالات ذيل كتاب، 313 صفحه است (دهمان، 89- 94). ابن ساعاتی به بيماری يرقان در دمشق درگذشت (ابن ابی اصيبعه، 2/ 184). 

مآخذ

ابن ابی اصيبعه، احمد بن قاسم، عيون الانباء، به كوشش ماكس مولر، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1348 ش؛ ابن‌جبير، محمد بن احمد، رحلة، بيروت، 1384 ق/ 1964 م؛ ابن ساعاتی، رضوان بن محمد، علم السّاعات و العمل بها، به كوشش محمد احمد دهمان، دمشق، 1402 ق/ 1981 م؛ بغدادی؛ هديه؛ حاجی خليفه، كشف؛ دهمان، محمد احمد، مقدمه بر علم الساعات (نک‍ : ابن ساعاتی در همين مآخذ)؛ سارتن، جورج، مقدمه بر تاريخ علم، ترجمۀ غلامحسين صدری افشار، تهران، 1357 ش؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش ددرينگ، بيروت، 1402 ق/ 1982 م؛ قزوينی، زكريا بن محمد، آثار البلاد، بيروت، 1404 ق/ 1984 م؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:

EI2.
ابومحمد وكيلی