ابن زیاد

اِبْنِ‌زياد، ابوالحسن علی بن زياد تونسی (د 183 ق‌/ 799 م‌)، فقيه و محدث مالكی‌. برخی اصل او را عجمی شمرده‌اند (ابوالعرب‌، 222) و به گفتۀ برخی عرب و از قبيلۀ «عبس‌» بوده است (قاضی عياض‌، 1/ 326). ابوالحسن در طرابلس مغرب زاده شد و در تونس سكنی گزيد (ابوالعرب‌، همانجا؛ ابن عبدالبر، 60). نخست در افريقيه از خالد بن ابی عمران استماع كرد و سپس برای فراگيری دانش به حجاز و عراق سفر نمود (مالكی‌، 1/ 158؛ قاضی عياض‌، همانجا) و از مالك بن انس‌، سفيان ثوری‌، ليث بن سعد و ابن لُهَيعه و ديگران دانش آموخت (ابوالعرب‌، 220). تاريخ بازگشت وی به افريقيه و مغرب روشن نيست‌، اما نوشته‌اند كه وی نخستين كسی است كه جامع سفيان ثوری و موطأ مالك را به مغرب برد و به تفسير نظارت مالك و شرح مبانی مذهب او پرداخت (مالكی‌، همانجا؛ قاضی عياض‌، 1/ 54). قاضی عياض نيز اشاره كرده كه مذهب غالب در افريقيه مذهب كوفيان بود تا اينكه علی بن زياد و برخی ديگر از عالمان آن ديار به مذهب مالك گرويدند و در نتيجه اين مذهب در آنجا شيوع يافت (همانجا). شخصيت علمی ابوالحسن و مقام وی را بزرگان و عالمان مغرب ستوده و او را فردی امين و موثّق دانسته‌اند. گفته شده كه سحنون او را از همۀ عالمان آن ديار برتر می‌دانست (ابوالعرب‌، 220، 222). او در موارد اختلاف‌، مرجع عالمان مغرب بوده است (مالكی‌، همانجا). افراد صاحب نامی از وی حديث شنيده و دانش آموخته‌اند كه از آنان بهلول ابن راشد، سحنون بن سعيد، شجرة بن عيسی واسد بن فرات قابل ذكرند (ابوالعرب‌، 220؛ ابواسحاق شيرازی‌، 152؛ قاضی عياض‌، 2/ 465، 587؛ قس‌: دباغ‌، 1/ 275). ابوالحسن به رغم مقام و موقعيت علمی و اجتماعی كه داشته است‌، هيچ‌گاه مقام و منصبی را نپذيرفت و هنگامی كه روح بن حاتم امير افريقيه او را برای تصدی قضا به نزد خود فراخواند، از پذيرش آن سر باز زد (ابوالعرب‌، 221، 222). همچنين آنگاه كه امير تونس و نمايندۀ خليفه او را برای مشورت در امر قضا و تشخيص صلاحيت كسانی كه می‌توانند اين منصب را احراز كنند، به نزد خود خواستند، ابوالحسن از همكاری امتناع كرد (مالكی‌، 1/ 160). 
ابوالحسن 5 سال پس از مرگ استاد خود مالك بن انس در تونس درگذشت (ابواسحاق شيرازی‌، 152؛ قس‌: ابن ابی الضياف‌، 125) و مقبرۀ او در آنجا هم اكنون زيارتگاه است‌. 
مهم‌ترين اثر ابوالحسن روايت او از موطأ مالك است كه اكنون بخشی از آن باقی مانده‌، و همين بخش موجود با روايت يحيی بن يحيی ليثی كه معروف‌ترين روايات موطأ است‌، اختلافات بسياری دارد. احتمال داده شده است كه اين اختلافات ناشی از اختلاف زمان روايت آنها از مالك بن انس باشد (نک‍ : نيفر، 64). كتاب موطأ به روايت يحيی ابن يحيی در بخشهای الضّحايا، الذّبائح‌، الصّيد و العقيقة با قطعۀ موجود از روايت ابن زياد نزديك است‌. اختلاف بين اين دو بيشتر در انتخاب عناوين‌، تقديم و تأخير عناوين و روايات‌، زيادت و نقصان برخی احاديث و اقوال و گاه اختلاف در محتوای روايات است‌. ابن زياد در روايت خود از موطأ مالك صرفاً به نقل اقوال مالك اكتفا نكرده‌، بلكه در چندين مورد اجتهاد خويش را نيز بيان داشته و برخلاف نظر مالك‌، و موافق با ديگر مذاهب اهل سنت نظر داده است (ص 147- 148، 150، 197، 221). موطأ روايت ابن زياد به كوشش محمد شاذلی نيفر نخست در تونس و سپس چندين بار در بيروت به چاپ رسيده كه آخرين آن در 1984 م بوده است‌. ابواسحاق شيرازی كتاب خير من زنته را نيز به وی نسبت داده است (ص 152؛ قس‌: قاضی عياض‌، 1/ 326-327). 

مآخذ

ابن ابی الضياف‌، احمد، اتحاف اهل الزمان‌، تونس‌، 1396 ق‌/ 1976 م‌؛ ابن زياد، ابوالحسن علی‌، موطأ الامام مالك‌، به كوشش محمد شاذلی نيفر، بيروت‌، 1984 م‌؛ ابن‌عبدالبر، يوسف‌، الانتقاء، بيروت‌، دارالكتب العلمية؛ ابواسحاق شيرازی‌، ابراهيم‌ بن علی، طبقات الفقهاء، به‌كوشش احسان عباس‌، بيروت‌، 1401 ق‌/ 1981 م‌؛ ابوالعرب‌، محمد بن احمد، طبقات علماء افريقية و تونس‌، به كوشش علی شابی و نعيم حسن يافی‌، تونس‌، 1985 م‌؛ دباغ‌، عبدالرحمن‌ بن محمد، معالم الايمان فی معرفة اهل القيروان‌، تكميل و تعليق ابوالقاسم تنوخی‌، به كوشش ابراهيم شبوح‌، قاهره‌، 1968 م‌؛ قاضی عياض‌، ترتيب المدارك‌، به كوشش احمد بكير محمود، بيروت‌، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ مالك بن انس‌، الموطأ، روايت يحيی بن يحيی ليثی‌، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی‌، بيروت‌، 1406 ق‌/ 1985 م‌؛ مالكی‌، عبدالله‌ بن ابی عبدالله، رياض النفوس‌، به كوشش حسين مؤنس‌، قاهره‌، 1951 م‌؛ نيفر، محمد شاذلی‌، مقدمۀ بر موطأ (نک‍ : ابن زياد در همين مآخذ). 

علی رفيعی‌