ابن زیان

اِبْنِ زَيّان‌، نام‌ دو تن‌ از وزيران‌ بنی‌ مرين‌ از خاندان‌ بنی‌ وَطّاس‌: 

1. ابوزكريا يحيی‌ بن‌ زيان‌ بن‌ عمر بن‌ زيان‌ وطاسی‌

(ح‌ 801- مق‍ 852 ق‌/ 1399- 1448 م‌). وی‌ به‌ خاطر چشمان‌ آبی‌ رنگش‌ به «ازرق‌» شهره‌ بود (سخاوی‌، الضوء، 10/ 225-226). خاندان‌ بنی‌ وطاس‌ خود از فرمانروايان‌ مغرب‌ اقصی‌ و از خويشاوندان‌ بنی‌ مرين‌ بودند و بيشتر آنان‌ در دوران‌ وزارت‌ از قدرت‌ زيادی‌ در امر حكومت‌ برخوردار بودند. ابن‌ زيان‌ در وقت‌ مرگ‌ پدرش‌ در 808 ق‌/ 1405 م‌ حدود 7 سال‌ داشته‌ است‌، بنابراين‌ تولد او را بايد در حدود 801 ق‌ بدانيم‌ (همان‌، 10/ 226). ابوزكريا يحيی‌ از 831 ق‌ مقام‌ وزارت‌ و قيمومت‌ سلطان‌ عبدالحق‌ مرينی‌ را كه‌ خردسال‌ بود در دست‌ گرفت‌ و تا هنگام‌ مرگ‌ در اين‌ سمت‌ برجای‌ بود. سرانجام‌ در 852 ق‌ گروهی‌ از عربهای‌ حجاز با نيرنگ‌ و به‌ ضرب‌ نيزه‌ او را از پای‌ درآوردند. جسدش‌ به‌ شهر فاس‌ انتقال‌ يافت‌ و در «قلّه‌» جايی‌ در بيرون‌ دروازۀ جيسه‌، ــ يكی‌ از دروازهای‌ آن‌ شهر ــ ، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ قاضی‌، درة، 3/ 338- 339؛ همو، جذوة، 2/ 535؛ سخاوی‌، التّبر، 253)، اما سخاوی‌ در كتاب‌ ديگر خود قتل‌ او را در دوم‌ ربيع‌الثانی‌ 853 ق‌/ 25 مۀ 1449 م‌ ضبط كرده‌ است‌ ( الضوء، همانجا). دوران‌ وزارت‌ او بيش‌ از 20 سال‌ به‌ درازا كشيد، او را به‌ دادگری‌ ستوده‌اند. پس‌ از مرگش‌ يكی‌ ديگر از افراد خاندان‌ او به‌ نام‌ ابوالحسون‌ علی‌ بن‌ يوسف‌ بن‌ زيان‌ به‌ وزارت‌ عبدالحق‌ رسيد (همو، التبر، همانجا؛ ابن‌ قاضی‌، درة، 3/ 339). 

2. ابوزكريا يحيی‌ بن‌ يحيی‌ وطاسی‌

(مق‍ 863 ق‌/ 1459 م‌). او فرزند يحيی‌ بن‌ زيان‌ سابق‌الذكر است‌. پس‌ از درگذشت‌ ابوحسون‌ علی‌ بن‌ يوسف‌ در 863 ق‌ به‌ وزارت‌ سلطان‌ عبدالحق‌ مرينی‌ دست‌ يافت‌، اما دوران‌ وزارت‌ او بيش‌ از 70 روز به‌ طول‌ نينجاميد. گفته‌اند كه‌ او در دوران‌ قدرت‌ سبب‌ ايجاد آشوبهايی‌ گرديد. آيينهای‌ متداول‌ كشورداری‌ را در هم‌ ريخت‌، نظام‌ ماليات‌ را دگرگون‌ كرد و شمار سربازان‌ را كاهش‌ داد. او ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد مصمودی‌، قاضی فاس‌ را كه‌ شخصی‌ متدين‌، دادگر و مردم‌دار بود از كار بركنار ساخت‌ و به جايش‌ يعقوب‌ تسولی‌ را به‌ اين‌ كار برگماشت‌. اين‌ تغيير خشم‌ مردم‌ را برانگيخت‌. سلطان‌ عبدالحق‌ كه‌ از نفوذ روزافزون‌ بنی‌ وطاس‌ نگران‌ بود و بيم‌ داشت‌ كه‌ به‌ تدريج‌ همۀ عناصر قدرت‌ را از دست‌ او بدر آورند از فرصت‌ استفاده‌ كرد و دست‌ به‌ سركوبی‌ اين‌ خاندان‌ زد. به‌ زودی‌ وزير و دو برادرش‌ ابوبكر و ابوشامه‌ كشته‌ شدند. آنگاه‌ عبدالحق‌ بيشتر افراد برجستۀ آنها را دستگير ساخت‌ و به‌ قتل‌ رساند، اما دو تن‌ از برادران‌ يحيی‌ گريختند (سلاوی‌، 4(2)/ 97- 98؛ زامباور، 123). 

مآخذ

ابن‌ قاضی‌ مكناسی‌، احمد بن محمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1974 م‌؛ همو، درة الحجال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، تونس‌، 1970 م‌؛ زامباور، ادوارد ريتر، نسب‌نامۀ خلفا و شهرياران‌، ترجمۀ محمدجواد مشكور، تهران‌، 1356 ش‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، التبر المسبوك‌، بولاق‌، 1896 م‌؛ همو، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355 ق‌؛ سلاوی‌، احمد بن خالد، الاستقصا لاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصی‌، به‌ كوشش‌ جعفر ناصری‌ و محمد ناصری‌، دارالبيضاء، 1955 م‌. 

سيدعلی‌ آل‌داود