ابن زریق

اِبْنِ زُرَيْق‌، ابوالحسن‌ علی‌ (د ح‌ 420 ق‌/ 1029 م‌)، شاعر بغدادی‌. تذكره‌نويسان‌، بيشتر به‌ بحث‌ دربارۀ قصيدۀ مشهور «عينيّۀ» وی‌ پرداخته‌ و شرح‌ احوال‌ او را فرو نهاده‌اند. به‌ اين‌ جهت‌ امروز تنها اطلاعی‌ كه‌ دربارۀ زندگی‌ او در دست‌ است‌، حكايتی‌ است‌ كه‌ بيشتر به‌ افسانه‌ مانند است‌: او از عراق‌ ظاهراً به‌ قصد كسب‌ مقام‌ و ثروث‌ به‌ اندلس‌ سفر كرد و كوشيد تا با ستايش‌ ابوعبدالرحمن‌ اندلسی‌ به‌ وی‌ تقرب‌ جويد. ابوعبدالله‌ به‌ قصد آزمودن‌ او، با بخششی‌ اندك‌ وی‌ را از سرای‌ خود روانه‌ ساخت‌. ابن‌ زريق‌ چندان‌ از اين‌ بی‌اعتنايی‌ آزرده‌ خاطر گشت‌ كه‌ پس‌ از چند روز درگذشت‌. وقتی‌ كه‌ ابوعبدالرحمن‌ به‌ جست‌وجوی‌ او فرستاد، بر بالينش‌ قصيدۀ عينيه‌ای‌ يافتند (سراج‌، 1/ 23-24؛ سبكی‌، 1/ 165) كه‌ بعدها اهميت‌ و شهرت‌ فراوان‌ يافت‌ (ابن‌ دمياطی‌، 190؛ سبكی‌، 1/ 163). 
به‌ سبب‌ گمنام‌ بودن‌ ابن‌ زريق‌، نويسندگان‌ در انتساب‌ ابياتی‌ از عينيه‌ به‌ او، يا به‌ همنامهای‌ احتمالی‌ او و يا ديگر شاعران‌، دچار پريشانی‌ شده‌اند: مثلاً: ثعالبی‌ (1/ 240)، چهار بيت‌ از قصيده‌ را به‌ وأوای‌ دمشقی‌ نسبت‌ داده‌، سپس‌ همو در جای‌ ديگر (2/ 346- 347) به‌ شاعری‌ به‌ نام‌ ابومحمد بن‌ زريق‌ كوفی‌ كاتب‌ اشاره‌ كرده‌ و چندين‌ قطعه‌ از او آورده‌ است‌ كه‌ از قضا در يكی‌ از آنها، شاعر ــ مانند ابن‌زريق‌ در عينيه‌ ــ از اشتياق‌ خويش‌ نسبت‌ به‌ بغداد سخن‌ رانده‌ است‌. ابن‌ خلكان‌ (5/ 338) نيز يك‌ بيت‌ از عينيه‌ را به‌ محمد بن‌ زريق‌ و ابن‌ اثير (2/ 66) مطلع‌ آن‌ را به‌ زريقی‌ شامی‌ منسوب‌ كرده‌ است‌. ابن‌ معصوم‌ نيز كه‌ 37 بيت‌ از آن‌ را در انوار الربيع‌ نقل‌ كرده‌ (4/ 178)، محمد بن‌ زريق‌ را سرايندۀ آن‌ پنداشته‌ است‌. مصحح‌ كتاب‌ هم‌ بی‌آنكه‌ به‌ اين‌ اختلاف‌ نام‌ اشاره‌ كند. داستان‌ علی‌ بن‌ زريق‌ را دربارۀ آن‌ ذكر كرده‌ است‌. به‌ نظر می‌رسد، برخی‌ از اين‌ اختلافات‌ ناشی‌ از اشتباه‌ بعضی‌ از مآخذ در ضبط صحيح‌ نام‌ و كنيۀ او باشد و برخی‌ ديگر، زاييدۀ خلط ميان‌ او و همنامهای‌ او. 

آثـار

از ابن‌ زريق‌ اين‌ آثار باقی‌ مانده‌ است‌: 
1. القصيدة الاندلسية (عينيه‌)، كه‌ چندين‌ نسخه‌ از آن‌ موجود است‌ (سزگين‌، 2(5)/ 80). اين‌ قصيده‌ در كتاب‌ نفح‌ الأزهار فی‌ منتخبات‌ الأشعار به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ناصيف‌ يازجی‌ در 1880 م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ و فانديك‌ آن‌ را يكی‌ از بهترين‌ نمونه‌های‌ اشعار تغزلی‌ به‌ شمار آورده‌ است‌ (ص‌ 405). 
بر اين‌ قصيده‌ شروحی‌ نوشته‌ و تخميسهايی‌ سروده‌ شده‌ كه‌ عبارت‌ است‌ از: الف‌ ـ شرح‌ علی‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ احمد علوی‌ (د 1198 ق‌/ 1784 م‌) با عنوان‌ اشارات‌ التحقيق‌ الفيضية الی‌ خبايا القصيدة الزريقية، كه‌ نسخۀ خطی‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌. ب‌ ـ شرح‌ ولی‌الدين‌ يكن‌ (د 1921 م‌) با عنوان‌ فكاهة ذوی‌ الفطن‌ فی‌ شرح‌ عينية ابی‌ الحسن‌، كه‌ در 1311 ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (سزگين‌، همانجا؛ بروكلمان‌، 2/ 67). ج‌ ـ تخميس‌ شهاب‌‌الدين‌ ابی‌ العباس‌ احمد بن‌ ناصر بن‌ خليفه‌ الباعونی‌ (د 816 ق‌/ 1413 م‌) كه‌ نسخۀ خطی‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌. د ـ تخميس‌ طه‌ افندی‌ با عنوان‌ بث‌ الشجن‌ علی‌ عينية ابی‌ الحسن‌. اين‌ اثر در 1312 ق‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 
2. قصيدة فی‌ رثاء ديك‌، كه‌ يك‌ نسخه‌ از آن‌ در برلين‌ موجود است‌ (سزگين‌، بروكلمان‌، همانجاها). 
3. ارجوزة فی‌ الاخلاق‌، كه‌ نسخۀ خطی‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌ و ديلز ترجمه‌ای‌ از آن‌ را منتشر ساخته‌ است‌ و شاگرد اباظه‌ در 1313 ق‌ آن‌ را تشطير كرده‌ و به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (بروكلمان‌، همانجا). 

مآخذ

ابن‌ اثیر، اللباب‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ معصوم‌، علی‌ صدرالدين‌، انوار الربيع‌ فی‌ انواع‌ البديع‌، به‌ كوشش‌ شاكر هادی‌ شكر، نجف‌، 1389 ق‌/ 1969 م‌؛ ابن‌ دمياطی‌، احمد بن‌ ايبك‌، المستفاد من‌ ذيل‌ تاريخ‌ بغداد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرح‌، بيروت‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ بروكلمان‌، كارل‌، تاريخ‌ الادب‌ العربی‌، ترجمۀ عبدالحليم‌ نجار، قاهره‌، 1968 م‌؛ ثعالبی‌، يتيمة الدهر، به‌ كوشش‌ علی‌محمد عبداللطيف‌، قاهره‌، 1952 م‌/ 1934 م؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، قاهره‌، 1324 ق‌؛ سراج‌، جعفر بن‌ احمد، مصارع‌ العشاق‌، بيروت‌، دار صادر؛ سزگين‌، فؤاد، تاريخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمۀ محمود فهمی‌ حجازی‌، رياض‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ فانديك‌، ادوارد، اكتفاء القنوع‌، قاهره‌، 1986 م‌. 

زهرا خسروی‌