ابن زرعه

اِبْنِ‌زُرْعه‌، ابوعلی‌ عيسی‌ بن‌ اسحاق‌ بن‌ زرعة بن‌ مرقس‌ بن‌ زرعة بن‌ يوحنا (331-6 شعبان‌ 398 ق‌/ 943-16 آوريل‌ 1008 م‌)، منطقی‌، فيلسوف‌ و مترجم‌ برجستۀ مسيحی‌ يعقوبی‌ بغدادی‌. 
از زندگی‌ ابن‌زرعه‌ تا اواسط سدۀ 4 ق‌/ 10 م‌ آگاهی‌ در دست‌ نيست‌، اما از برخی‌ قراين‌ و اشارات‌ كسانی‌ چون‌ ابوحيان‌ (2/ 15) و ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌ (2/ 228) پيداست‌ كه‌ از جملۀ شاگردان‌ و ياران‌ نزديك‌ يحيی‌ بن‌ عدی‌ (د 364 ق‌/ 975 م‌) در منطق‌ و فلسفه‌ و فن‌ ترجمه‌ بوده‌ است‌. شگفت‌ است‌ كه‌ ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌ كه‌ خود به‌ اين‌ معنی‌ اشاره‌ كرده‌، در باب‌ تاريخ‌ تولد و مرگ‌ ابن‌زرعه‌ دچار اشتباه‌ شده‌ است‌. چه‌، تولد او را 371 ق‌/ 981 م‌ و مرگ‌ او را 408 ق‌/ 1017 م‌ ذكر كرده‌ است‌ (2/ 228- 229). در حالی‌ كه‌ اولاً ابن‌نديم‌ كه‌ كتاب‌ خود را در حدود 377 ق‌/ 987 م‌ تأليف‌ كرده‌، از ابن‌زرعه‌ به‌ عنوان‌ مترجمی‌ معاصر نام‌ برده ‌است‌ (ص‌ 294)، ثانياً با توجه‌ به‌ تاريخ‌ درگذشت‌ يحيی‌ ابن‌ عدی‌، اگر ابن‌ زرعه‌ در 371 ق‌ متولد می‌شد، نمی‌توانست‌ شاگرد يحيی‌ بن‌ عدی‌ بوده‌ باشد. 
نويسندگان‌ معاصر ابن‌ زرعه‌، او را از پيشگامان‌ علم‌ منطق‌ و فلسفه‌ و از مترجمان‌ چيره‌دست‌ سريانی‌ به‌ عربی‌ شمرده‌ (ابن‌نديم‌، 251؛ ابوحيان‌، 1/ 33) و گفته‌اند كه‌ از واپسين‌ مترجمان‌ آثار ارسطو و جوامع‌ نيقولاوس‌ و جالينوس‌ بوده‌ است‌ (ابوسليمان‌، 333)، او مردی‌ بسيار دانش‌دوست‌ و اهل‌ كتاب‌ بود و به‌ دقايق‌ فلسفه‌ آگاهی‌ داشت‌ (ابوحيان‌، همانجا) و آن‌ را بهترين‌ انگيزۀ پيروی‌ از شريعت‌ برشمرده‌ و حتی‌ رساله‌ای‌ در دفاع‌ از رابطۀ نيرومند دين‌ (مسيحيت‌) و فلسفه‌ نوشته‌ است‌ (بيهقی‌، 66- 68). از برخی‌ از آراء و عقايد فلسفی‌ و اخلاقی‌ او كه‌ در آثار نويسندگانی‌ چون‌ ابوحيان‌ (3/ 63-66، 127- 128) ذكر شده‌ است‌، برمی‌آيد كه‌ جبری‌ مذهب‌ بوده‌ و دربارۀ عقل‌ و جهل‌ و جنون‌ آرای‌ خاص‌ دارد و بسياری‌ از مفاهيم‌ اخلاقی‌ را توصيف‌ و تحديد كرده‌ است‌. با اينهمه‌، مردی‌ تاجرپيشه‌ بود و به‌ بازرگانی‌ با روم‌ شرقی‌ علاقۀ بسيار داشت‌. اگر چه‌ ابوحيان‌ (1/ 33) در اين‌ خصلت‌ وی‌ مبالغه‌ كرده‌ و ابن‌زرعه‌ را مردی‌ مال‌دوست‌ و حريص‌ دانسته‌، چندانكه‌ به‌ گفتۀ همو اين‌ كار او را از پيشرفت‌ در فلسفه‌ بازمی‌داشت‌، ولی‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ گرايش‌ ابن‌ زرعه‌ به‌ بازرگانی‌ برای‌ گذران‌ زندگی‌ بوده‌ است‌، اما ديری‌ نپاييد كه‌ تاجران‌ سريانی‌ رقيب‌، او را به‌ روابط پنهانی‌ با دولت‌ روم‌ متهم‌ ساختند و نزد سلطان‌ (معلوم‌ نيست‌ كداميك‌ از اميران‌ آل‌ بويه‌) از او سعايت‌ كردند. بنابراين‌ به‌ دستور دولت‌ اموالش‌ مصادره‌ شد و آزارها ديد تا سرانجام‌ دچار بيماری عصبی‌ و فلج‌ شد. آوازۀ دانش‌ او سبب‌ گشت‌ تا پزشكان‌ مشهوری‌ چون‌ ابن‌ بكس‌ (ه‍ م‌) و ابن‌ كشكرايا به‌ مداوايش‌ بشتابند، اما هيچ‌ گاه‌ به‌ كلی‌ بهبود نيافت‌ و 
به‌ سبب‌ همان‌ بيماريها درگذشت‌ (ابن‌ ابی‌ اُصيبعه‌، 2/ 229). 

آثار

نوشته‌های‌ ابن‌ زرعه‌ شامل‌ ترجمۀ كتابهای‌ ارسطو، نيقولاوس‌ و جالينوس‌ از سريانی‌ به‌ عربی‌، و تأليفات‌ خود وی‌ در ابواب‌ مختلف‌ منطق‌ و فلسفه‌ و كلام‌ مسيحی‌ است‌. نام‌ بيشترين‌ اين‌ آثار در الفهرست‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 264) و ابن‌ قفطی‌ (صص‌ 245، 246) و بقيۀ آن‌ كه‌ در تأليفات‌ ديگران‌ ذكر شده‌، بدين‌ قرار است‌: اختصار كتاب‌ ارسطو طاليس‌ فی‌ المعمور من‌ الارض‌؛ اغراض‌ كتاب‌ ارسطو طاليس‌ المنطقية، كه‌ شامل‌ نه‌ بخش‌ از جمله‌ رسالۀ معانی‌ ايساغوجی‌ است‌ و نسخه‌هايی‌ از آن‌ در ايران‌ و كلكته‌ وجود دارد (شورا، 5/ 479؛ مركزی‌، 3/ 69)؛ معانی‌ قطعة من‌ المقالة الثالثة من‌ كتاب‌ السماء (ابن‌ قفطی‌ اين‌ كتاب‌ را جزء آثار ابن‌ زرعه‌ ذكر نكرده‌ است‌)؛ رسالة فی‌ العقل‌؛ كتاب‌ النميمة (التميمة)؛ ترجمۀ الحيوان‌ ارسطو يا تاريخ‌ حيوانات‌ او كه‌ گويا نيقولاوس‌ آن‌ را ملاحظه‌ كرده‌ و ابن‌ زرعه‌ هنگامی‌ كه‌ الفهرست‌ تأليف‌ می‌شد دست‌ به‌ ترجمۀ آن‌ زده‌ بوده‌ است‌ (ابن‌نديم‌، 251)؛ ترجمۀ منافع‌ اعضاء الحيوان‌ با تفسير يحيی‌ نحوی‌، كه‌ گويا همان‌ كتاب‌ منافع‌ الاعضاء جالينوس‌ است‌ (ابوسليمان‌، 333)؛ مقاله‌ای‌ در اخلاق‌ كه‌ محتملاً ابوحيان‌ در الامتاع‌ خود در ذكر آرای‌ ابن‌زرعه‌ از آن‌ استفاده‌ كرده‌ است‌؛ ترجمۀ خمس‌ مقالات‌ من‌ كتاب‌ نيقولاوس‌ در فلسفۀ ارسطو؛ ترجمۀ كتاب‌ سوفسطيقای‌ ارسطو كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در دست‌ است‌ (بدوی‌، 3/ 773)؛ البرهان‌ (مركزی‌، 3/ 129)، كه‌ گويا همان‌ ترجمۀ انالوطيقای‌ دوم‌ ارسطو است‌ و ابن‌ زرعه‌ آن‌ را از نسخۀ يحيی‌ بن‌ عدی‌ نقل‌ كرده‌ و ابوبشر متی‌ ترجمۀ خود را از اين‌ كتاب‌ با نسخۀ ابن‌ زرعه‌ مقابله‌ كرده‌ است‌ (صفا، 1/ 358)؛ ترجمۀ رساله‌ ثامسطيوس‌ وزير اليان‌ فی‌ السياسة، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ تيموريه‌ موجود است‌ (سيد، 1/ 354)؛ رسالۀ ان‌ علم‌ الحكمة اقوی‌ الدواعی‌ الی‌ متابعة الشرائع‌ (بيهقی‌، 66)؛ رسالة فی‌ علة استنارة الكواكب‌ مع‌ انها و الكرات‌ الحاملة لها من‌ جوهر واحد (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 2/ 230)؛ رسالۀ ردُّ اليهود (رياضی‌زاده‌، 158) كه‌ به‌ گفتۀ ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌ (همانجا) ابن‌عنايا اسرائيلی‌ رديه‌ای‌ بر آن‌ نوشت‌؛ مجموعۀ سؤالات‌ يوسف‌ بن‌ حكيم‌ البُحيری‌ و پاسخهای‌ ابن‌زرعه‌ به‌ آنها (دوسلان‌، شم‍ ‍173)؛ رساله ‌در توضيح ‌عقايد يعقوبيان ‌و رفع‌ تهمت ‌از آن ‌فرقه‌ (همو، شم‍ ‍174)؛ رديه‌ بر كتاب ‌اوايل ‌الادلۀ ابوالقاسم‌ عبدالله ‌بن‌ احمد بلخی‌ كه‌ در ذيحجۀ 387 ق‌/ دسامبر 997 م‌ تأليف ‌شده‌ بوده ‌است‌؛ رساله‌ای‌ به‌ بشر بن ‌فنحاس‌ بن‌ شُعَيب ‌حاسب‌ يهودی‌ در جواب‌ برخی‌ اعتراضات‌ (همانجا)؛ رساله ‌در حلول ‌الالم ‌با لابن ‌الازلی‌ (همو، شم‍ 173).
از اين ميان ‌4 رساله ‌در مجموعۀ «بيست‌ رسالۀ فلسفی ‌و جدلی‌ نويسندگان ‌مسيحی‌ عرب‌ از سدۀ ‌9 تا 14 ميلادی‌» به ‌كوشش‌ پل اسباث ‌به ‌چاپ ‌رسيده ‌است‌ (قاهره‌، 1929 م‌)، اين ‌رساله‌ها عبارتند از: فی‌ التثليث‌؛ فی‌ المواضع‌ التی‌ فيها الاختلاف‌بين‌اليهود و النصاری‌ (رساله‌ای‌ كه‌ به‌ بشر بن ‌فنحاس‌ نوشت‌)؛ فی‌ المواضع ‌التی‌ فيها الخلاف ‌بين‌ المسلمين ‌و النصاری‌ (رديه‌ای‌ كه‌ بر كتاب ‌اوايل ‌الادلۀ بلخی‌ نوشت‌) و فی‌ امر العقل‌ و تمثيل‌ الاب ‌والا بن ‌و الروح‌ القدس‌ بالعقل ‌و العاقل ‌و المعقول ‌يا رساله ‌در عقل‌ (صفا، 1/ 200، 377). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، احمد بن ‌قاسم‌، عيون ‌الانباء، بيروت‌، 1377 ق‌/ 1957 م‌؛ ابن‌قفطی‌، علی‌ بن‌ يوسف‌، تاريخ ‌الحكماء، به ‌كوشش‌ يوليوس‌ ليپرت‌، لايپزيك‌، 1903 م‌؛ ابن‌نديم‌، الفهرست‌، به ‌كوشش‌ گوستاوفلوگل‌، لايپزيك‌، 1871 م‌؛ ابوحيان‌ توحيدی‌، علی‌ بن ‌محمد، الامتاع ‌و الموانسة، قاهره‌، 1939- 1949 م‌؛ ابوسليمان ‌سجستانی‌، صِوان ‌الحكمة، به ‌كوشش‌ عبدالرحمن‌ بدوی‌، تهران‌، 1974 م‌؛ بيهقی‌، علی‌ بن‌ زيد، تتمۀ صِوان ‌الحكمة، به ‌كوشش‌ محمد شفيع‌، لاهور، 1935 م‌؛ بدوی‌، عبدالرحمن‌، منطق ‌ارسطو، كويت‌، 1980 م‌؛ رياضی‌زاده‌، عبداللطيف ‌بن‌ محمد، اسماء الكتب‌، به‌ كوشش‌ محمد التونجی‌، دمشق‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ سيد، خطی‌؛ شورا، خطی‌؛ صفا، ذبيح‌الله‌، تاريخ ‌علوم ‌عقلی‌، تهران‌، 1336 ش‌؛ مركزی‌، ميكروفيلمها؛ نيز: 

De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothéque nationale, Paris, 1883. 
سيدجعفر سجادی‌