ابن دواس، ابوطاهر

اِبْنِ دَوّاس، ابوطاهر قمرالدوله جعفر بن علی بن دواس كُتامی مصری (د 530 ق/ 1136 م)، شاعر، هنرمند، موسیقی‌دان و از ظریفان مشهور عصر خود. ابن‌دواداری او را ابوطاهر بن دوّاس القنا یا القنّا معرفی كرده است (6/ 593). نخستین گزارشگر زندگی ابن دواس، عمادالدین كاتب است كه نسبتاً با تفصیل شخصیت ادبی و هنری او را ستوده است (2/ 218-221)، اگر چه از جزئیات زندگی او چیز مهمی نمی‌گوید، از سال تولد او آگاهی نداریم. ظاهراً در یكی از شهرهای مصر متولد شد (ابن سعید، المغرب، 224) و در طرابلس شام رشد كرد (صفدی، 11/ 114؛ ابن شاكر، 1/ 287) و احتمالاً نزدیك به پایان سدۀ 5 ق/ 11 م در دولت فاطمی مقام و منزلتی یافت، القابی گرفت و به امیری رسید (ابن سعید، همان، 224، 225). از زندگی و كارهای او در مصر و طرابلس اطلاع دیگری نداریم. وی بعدها به دلیلی كه در منابع به آن اشاره نشده است، به بغداد رفت و به خدمت ابوسعید آق سنقر بُرسُقی ملقب به قسیم‌الدوله، از امیران مشهور سلجوقیان درآمد و ندیم وی گردید (صفدی، ابن شاكر، همانجاها). دربارۀ علت سفر ابن‌دواس به طرابلس و بغداد مستقیماً خبری در دست نیست، اما با بررسی شواهد تاریخی، می‌توان طرحی از آن ترسیم كرد: قحطی عظیم مصر در 462 ق/ 1070 م چنان شدید بود كه حتی مادر خلیفه المستنصر بالله از گرسنگی به بغداد رفت و اهل مصر در مناطق دیگر پراكنده شدند (ابن خلكان، 5/ 230). دور نیست كه خانوادۀ ابن دواس نیز در این واقعه به طرابلس شام كوچیده باشند و وی در آن شهر رشد كرده و سالهای بلوغ و جوانی را پشت سر گذارده باشد. در این زمان یعنی در 487 ق المستعلی، در مصر به خلافت رسید و در ایام او قدرت دولت فاطمی رو به ضعف نهاد و بیشتر شهرهای شام سر از اطاعت فاطمیان پیچیدند. از سوی دیگر مسیحیان صلیبی بر شام حمله كردند و در 490-493 ق شهرهای مهمی را به چنگ آورده به كشتارهای فجیعی دست زدند (همو، 1/ 178- 179). حدوث این وقایع می‌تواند انگیزۀ مهاجرت ابن دواس به سوی مركز خلافت شرقی اسلامی، یعنی بغداد پایتخت عباسیان و جست‌وجوی حامی قدرتمندی در آنجا باشد. تاریخ ورود ابن دواس به بغداد ظاهراً میان 490 ق (زمان نخستین حملۀ صلیبیان به شام) تا 498 ق بوده است. زیرا به گزارش عمادالدین كاتب (همانجا) بیشتر عمر وی در عراق و در دستگاه آق سنقر برسقی سپری شده است. از سوی دیگر می‌دانیم كه آق‌سنقر از 490 تا 518 ق، به تناوب، شحنگی بغداد و موصل را از سوی سلطان محمد بن ملكشاه و محمود پسر وی بر عهده داشته و در 520 ق به دست فدائیان اسماعیلی كشته شده است (ابن خلكان، 1/ 242؛ ابن اثیر، 10/ 622). ازاین‌رو می‌توان احتمال داد كه ابن‌دواس در تمامی سالهای یاد شده نزد او به سر می‌برده و چنانكه عمادالدین كاتب (2/ 218) می‌گوید، روزبه‌روز بر قدر و حرمتش افزوده می‌شده است. از آخرین سالهای اقامت او در عراق آگاهیی در دست نیست. شاید گزارش عمادالدین كاتب (2/ 220) از حضور وی در مجلس مؤتمن‌الدوله ابوالقاسم علی بن صدقه و خواندن شعری در حضور او، حاكی از پیوستن ابن‌دواس پس از مرگ برسقی بر او باشد كه در آن هنگام شغلی در واسط داشت، اما به نظر می‌رسد كه ابن دواس از این پس دیگر عراق را برای زندگی مناسب ندیده و به سرزمین اصلی خویش مصر بازگشته باشد، زیرا مرگ او در اسكندریه اتفاق افتاده است (ابن فوطی، 4(4)/ 740). 
ابن دواس مردی تحصیل كرده و هنر آموخته بود. اگرچه از مراحل تحصیل و استادان او آگاهی نداریم، اما گزارش مورخ سخن‌شناسی چون عمادالدین كاتب و اشعار نمكین معدودی كه از ابن‌دواس باقی مانده، بر تسلط و قدرت او در ادب و سخن‌دانی گواهی می‌دهند. وی هنرمندی برجسته بود، در نواختن عود بسیار تسلط داشت و آواز نیكو می‌خواند. در بازی شطرنج و نرد بی‌نظیر بود. زبان‌آور و تیزگفتار بود و در نكته‌پردازی و طنز و شوخی شهرت داشت. از وی اشعاری در هجو ابوالقاسم علی بن افلح (د 535 ق) باقی مانده كه عمادالدین كاتب 2 بیت از آنها را نقل كرده است (2/ 218-220). اگر چه ابن دواس در شاعری قوی دست بوده است و شعر او را محكم و عمیق وصف كرده‌اند (صفدی، 11/ 115)، اما دیوان شعری از او گزارش نشده است. از اشعار او جمعاً 29 بیت در منابع گوناگون یافت می‌شود. بدین شرح: عمادالدین كاتب (2/ 219-221)، 21 بیت و صفدی (11/ 114، 115)، 8 بیت. ابن‌سعید ( المغرب، 226) از بعضی دیگر از اشعار او در كتاب زینة الدهر حظیری خبر داده است. مدنی صاحب انوار الربیع (1/ 199-200) دو بیت از اشعار او را به عنوان شعری بدیع ثبت كرده است و ابن‌سعید نیز دو بیت از او را برای عنوان المرقصات (ص 64) خویش برگزیده است. 

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن سعید، علی بن موسی، عنوان المرقصات و المطربات، قاهره، 1282 ق؛ همو، المغرب، به كوشش حسین نصار، قاهره، 1970 م؛ ابن دواداری، ابوبكر بن عبدالله، كنزالدرر، به كوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1380 ق؛ ابن شاكر كتبی، محمد، فوات الوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1973 م؛ ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، مجمع الآداب، به كوشش مصطفی جواد، دمشق، 1967 م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش شكری فیصل، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ عمادالدین كاتب، محمد بن محمد، خریدة القصر، به كوشش شوقی ضیف و دیگران، قاهره، 1951 م؛ مدنی، علی بن معصوم، انوار الربیع فی انواع البدیع، به كوشش شاكر هادی شكر، كربلا، 1388 ق/ 1968 م. 

بخش ادبیات عرب